Matematik, günl ük hayatımızın her alanında karşımıza çıkan bir bilim dalıdır. Market alışverişinden bütçe planlamasına, mühendislik hesaplamalarından bilimsel araştırmalara kadar her yerde matematiksel işlemler kullanırız. Bu derste, gerçek sayılarla yaptığımız işlemlerin temel özelliklerini ve bu özelliklerin nasıl kullanıldığını öğreneceğiz. Ayrıca matematiksel ifadeleri sembolik dille nasıl yazacağımızı ve cebirsel özdeşlikleri nasıl kullanacağımızı keşfedeceğiz.
Önerme Kavramı
Matematikte önerme (kesin olarak doğru veya yanlış olan ifade), en temel kavramlardan biridir. Bir cümlenin önerme olabilmesi için mutlaka doğru ya da yanlış olması gerekir. “Ankara Türkiye’nin başkentidir” ifadesi doğru olduğu için bir önermedir. “İstanbul’un nüfusu 20 milyondur” ifadesi de yanlış olduğu için yine bir önermedir. Ancak “Bugün hava güzel” ifadesi kişiden kişiye değişebileceği için önerme değildir.
Önermeler ve Özellikleri
Önermeler sözel veya sembolik olarak ifade edilebilir. Örneğin, “5 sayısı 3’ten büyüktür” sözel bir önermedir ve doğrudur. Aynı önermeyi şeklinde sembolik olarak da yazabiliriz.
Önermelerin en önemli özelliği doğruluk değerine sahip olmalarıdır. Her önerme ya doğrudur ya da yanlıştır, ikisi birden olamaz. “Bir yılda 365 gün vardır” önermesi genellikle doğrudur ancak artık yıllarda yanlış olur. Bu durumda önermenin doğruluk değeri koşula bağlıdır.
Matematiksel İfadelerin Analizi
Matematiksel ifadeleri incelerken kesin doğru ve kesin yanlış ayrımını yapmak çok önemlidir. Örneğin:
- kesin doğru bir önermedir
- kesin yanlış bir önermedir
- ifadesi x’in değerine bağlı olduğu için açık önermedir
Önerme Örnekleri
Günlük hayattan önerme örnekleri verelim:
Nüfus yoğunluğu hesaplaması: “İstanbul’un kilometrekare başına düşen nüfusu 3000’den fazladır” önermesi, İstanbul’un yaklaşık 5461 km² yüzölçümü ve 16 milyon nüfusu düşünüldüğünde doğrudur.
Spor örneği: “Galatasaray 2023-2024 sezonunda şampiyon olmuştur” önermesi doğrudur ve kesin bir hüküm bildirir.
Gerçek Sayılarda İşlem Özellikleri
Gerçek sayılarla yaptığımız toplama ve çarpma işlemlerinin bazı temel özellikleri vardır. Bu özellikler, karmaşık matematiksel işlemleri basitleştirmemize yardımcı olur.
Toplama İşleminin Özellikleri
Değişme Özelliği
Toplama işleminde sayıların yerini değiştirmek sonucu değiştirmez. Matematiksel olarak şeklinde gösterilir. Örneğin, markette 25 TL’lik ekmek ve 15 TL’lik süt aldığınızda, önce ekmeği sonra sütü ya da önce sütü sonra ekmeği hesaplamanız fark etmez. Her iki durumda da TL ödersiniz.
Birleşme Özelliği
Üç veya daha fazla sayıyı toplarken, hangi ikisini önce toplarsanız toplayın sonuç değişmez. formülüyle gösterilir. Günlük hayatta bütçe hesaplarken kullanırız. Örneğin, aylık giderleriniz kira (3000 TL), market (2000 TL) ve faturalar (1000 TL) olsun. TL’dir.
Etkisiz Eleman (Birim Eleman)
Toplama işleminin etkisiz elemanı 0’dır. Herhangi bir sayıya 0 eklediğinizde sayı değişmez:
Banka hesabınıza 0 TL yatırırsanız, hesabınızdaki para miktarı değişmez. Bu yüzden 0, toplama işleminin etkisiz elemanıdır.
Ters Eleman
Her gerçek sayının toplama işlemine göre bir ters elemanı vardır. a sayısının tersi -a’dır ve eşitliği sağlanır.
Örneğin, borcunuz 500 TL ise (-500) ve 500 TL kazandığınızda (+500), toplam varlığınız TL olur.
Çarpma İşleminin Özellikleri
Değişme Özelliği
Çarpma işleminde de sayıların yerini değiştirmek sonucu etkilemez:
Bir sınıfta 5 sıra ve her sırada 6 öğrenci varsa, toplam öğrenci sayısı kişidir.
Birleşme Özelliği
Üç sayıyı çarparken hangi ikisini önce çarparsanız çarpın sonuç aynıdır:
Bir kutuda 4 paket, her pakette 5 kalem, her kalem 3 TL ise toplam fiyat: TL’dir.
Birim Eleman
Çarpma işleminin birim elemanı 1’dir:
Herhangi bir sayıyı 1 ile çarptığınızda sayı değişmez. Bir ürünün fiyatını %100’ü (yani 1 ile çarpımı) kadar ödediğinizde tam fiyatını ödersiniz.
Ters Eleman
Sıfırdan farklı her sayının çarpma işlemine göre tersi vardır. a sayısının çarpmaya göre tersi ‘dır ve eşitliği sağlanır (a ≠ 0).
Örneğin, 4’ün çarpmaya göre tersi ‘tür ve ‘dir.
Yutan Eleman
Çarpma işleminin yutan elemanı 0’dır. Herhangi bir sayıyı 0 ile çarptığınızda sonuç her zaman 0 olur:
100 TL’lik ürünü 0 adet aldığınızda TL ödersiniz.
Dağılma Özelliği
Dağılma özelliği, çarpma işleminin toplama ve çıkarma üzerine dağıtılabilmesini sağlar. Bu özellik cebirsel işlemlerde çok kullanılır.
Toplama Üzerine Dağılma
Örnek: Bir lokantada 3 kişilik bir grup, herkes 45 TL’lik yemek ve 15 TL’lik içecek aldı. Toplam hesap: TL
Çıkarma Üzerine Dağılma
Örnek: Bir mağazada 120 TL’lik ürüne 20 TL indirim var. 4 adet alırsanız: TL ödersiniz.
Çıkarma ve Bölme İşlemlerinin Özellikleri
Çıkarma ve bölme işlemlerinde değişme ve birleşme özellikleri yoktur!
- ama (değişme özelliği yok)
- ama (değişme özelliği yok)
- ama (birleşme özelliği yok)
Matematikte Sembolik Dil
Matematik evrensel bir dildir ve bu dili oluşturan özel semboller vardır. Bu semboller sayesinde uzun cümleleri kısa ve net bir şekilde ifade edebiliriz.
| İfade Tipi | Sembol | Anlamı |
|---|---|---|
| Niceleyici | ∃ | bazı (en az bir) |
| Niceleyici | ∀ | her |
| Mantık Bağlacı | ∧ | ve |
| Mantık Bağlacı | ∨ | veya |
| Mantık Bağlacı | ⊻ | ya da |
| Mantık Bağlacı | ⇒ | ise |
| Mantık Bağlacı | ⇔ | ancak ve ancak |
Niceleyiciler
Niceleyiciler bir özelliğin kaç eleman için geçerli olduğunu belirtir.
- ∀ (her, tüm): “Her” anlamına gelir. Örneğin, “∀x ∈ ℝ, x² ≥ 0” ifadesi “Her gerçek sayının karesi sıfırdan büyük veya eşittir” demektir.
- ∃ (bazı, en az bir): “En az bir” anlamına gelir. Örneğin, “∃x ∈ ℝ, x² = 4” ifadesi “x² = 4 eşitliğini sağlayan en az bir gerçek sayı vardır” demektir.
Mantık Bağlaçları
Önermeleri birbirine bağlamak için kullanılan sembollerdir:
- ∧ (ve): Her iki önerme de doğru olmalıdır. “Bugün pazartesi ∧ hava yağmurlu”
- ∨ (veya): En az bir önerme doğru olmalıdır. “Otobüs ∨ metro ile gidebilirsin”
- ⊻ (ya da): Sadece bir önerme doğru olmalıdır. “Ya matematik ⊻ fizik dersini seçeceksin”
- ⇒ (ise): Birinci önerme doğruysa ikinci de doğrudur. “Yağmur yağıyor ⇒ yerler ıslaktır”
- ⇔ (ancak ve ancak): İki önerme birbirine denktir. “x = 2 ⇔ x² = 4 (x pozitif ise)”
Önermelerin Sembolik İfadesi
Sözel ifadeleri sembolik dile çevirelim:
Sözel: “Tüm çift sayılar 2’ye tam bölünür” Sembolik: ∀n ∈ Çift Sayılar, n ≡ 0 (mod 2)
Sözel: “Bazı üçgenler eşkenar üçgendir” Sembolik: ∃ üçgen, tüm kenarları eşit
Cebirsel Özdeşlikler
Özdeşlikler (her zaman doğru olan eşitlikler), cebirsel işlemleri kolaylaştıran güçlü araçlardır. Bunları öğrenmek, karmaşık problemleri hızlıca çözmemizi sağlar.
İki Terimin Toplamının Karesi
özdeşliği en çok kullanılan özdeşliklerden biridir.
Cebirsel Gösterim
Bu özdeşliği dağılma özelliğini kullanarak açabiliriz:
Örnek:
Geometrik Temsil
Alan Parçalama Yöntemi
Kenar uzunluğu (a+b) olan bir kareyi düşünün. Bu kareyi dört parçaya böldüğümüzde:
- Sol üst köşe: alanlı kare
- Sağ üst köşe: alanlı dikdörtgen
- Sol alt köşe: alanlı dikdörtgen
- Sağ alt köşe: alanlı kare
Toplam alan:
İki Terimin Farkının Karesi
özdeşliği de sıkça kullanılır.
Cebirsel Gösterim
İşaret kontrolü çok önemlidir! Ortadaki terim negatif olur.
Örnek:
Geometrik Temsil
Büyük kare içinden küçük kare çıkarıldığında kalan şekil, özdeşliği geometrik olarak gösterir.
İki Kare Farkı Özdeşliği
özdeşliği, çarpanlara ayırma için çok kullanışlıdır.
Çarpanlara Ayırma
Bu özdeşlik sayesinde karmaşık görünen ifadeleri hızla çarpanlarına ayırabiliriz.
Örnek:
Zihinsel matematik yaparken çok işe yarar. hesabını yapalım:
Köklü İfadelerde Özdeşlikler
Köklü ifadelerde de özdeşlikler vardır ve bunlar karmaşık köklü ifadeleri basitleştirmede kullanılır.
Tamkare İçeren Kökler
(a ≥ 0, b ≥ 0)
Bu formül, kök içindeki ifade tam kare olduğunda kullanılır.
Örnek:
Ayrıca olduğunu görürüz.
Tamkare İçeren Fark
Mutlak Değer Kontrolü
Fark durumunda mutlak değer almak önemlidir çünkü kök her zaman pozitif sonuç verir.
a > b koşulunda: b > a koşulunda:
Örnek:
📚 Konuyla İlgili Terimler Özeti
- Önerme: (⭐⭐⭐) Kesin olarak doğru veya yanlış hüküm bildiren matematiksel ifadedir. Örneğin “2+2=4” doğru bir önerme, “Tüm kuşlar uçar” yanlış bir önermedir (penguenler uçamaz).
- Özdeşlik: (⭐⭐⭐) Değişkenlerin alabileceği tüm değerler için geçerli olan eşitliktir. özdeşliği, a ve b’nin her değeri için doğrudur.
- Değişme özelliği: (⭐⭐⭐) İşlem sırasının değiştirilmesinin sonucu etkilememesidir. Toplama ve çarpma işlemlerinde geçerlidir (a+b=b+a).
- Birleşme özelliği: (⭐⭐⭐) İşlem yapılacak sayıların gruplanma şeklinin sonucu değiştirmemesidir. gibi.
- Dağılma özelliği: (⭐⭐) Bir işlemin diğer işlem üzerine dağıtılabilmesidir. Çarpmanın toplama üzerine dağılması:
- Birim eleman: (⭐⭐) Bir işlemde sonucu değiştirmeyen elemandır. Toplamada 0, çarpmada 1 birim elemandır.
- Ters eleman: (⭐⭐) İşlem yapıldığında birim elemanı veren elemandır. 5’in toplamaya göre tersi -5, çarpmaya göre tersi 1/5’tir.
- Yutan eleman: (⭐⭐) Çarpma işleminde her sayıyı kendisine dönüştüren elemandır. Sadece 0 yutan elemandır.
- Niceleyici: (⭐) Matematiksel ifadelerde “her” (∀) veya “bazı/en az bir” (∃) anlamını veren sembollerdir.
- Mantık bağlacı: (⭐) Önermeleri birbirine bağlayan “ve” (∧), “veya” (∨), “ise” (⇒) gibi sembollerdir.
