Matematik dersinde fonksiyonları öğrendikten sonra, bu fonksiyonların grafiklerini nasıl değiştirebileceğimizi anlamak çok önemlidir. Günlük hayatta bir fotoğrafı sağa-sola kaydırmak, büyütmek veya küçültmek nasıl mümkünse, fonksiyon grafiklerini de benzer şekilde değiştirebiliriz. Bu dönüşümler sayesinde karmaşık fonksiyonların grafiklerini çok daha kolay çizebilir ve analiz edebiliriz.
Bu derste fonksiyon grafiklerinin nasıl kaydırılacağını, döndürüleceğini ve şeklinin nasıl değiştirileceğini öğreneceksiniz. Bu bilgiler, ileride fizik, mühendislik ve ekonomi gibi alanlarda karşınıza çıkacak problemleri çözmenizde size büyük kolaylık sağlayacaktır.
Tek ve Çift Fonksiyonlar
Fonksiyonları incelemeye başlamadan önce, bazı fonksiyonların özel simetri özelliklerine sahip olduğunu bilmemiz gerekir. Tıpkı bir kelebeğin kanatları gibi simetrik olan yapılar matematikte de karşımıza çıkar.
Tek Fonksiyon
Tek fonksiyon (orijine göre simetrik fonksiyon), koşulunu sağlayan fonksiyondur. Bu fonksiyonların grafiği orijin noktasına (0,0) göre simetriktir. Başka bir deyişle, grafiği 180 derece döndürdüğünüzde aynı grafiği elde edersiniz.
Tek fonksiyonların en bilinen örnekleri şunlardır:
- (doğrusal fonksiyon)
- (kübik fonksiyon)
- (sinüs fonksiyonu)
Örnek: fonksiyonunun tek fonksiyon olup olmadığını kontrol edelim.
Koşul sağlandığı için bu fonksiyon bir tek fonksiyondur.
Çift Fonksiyon
Çift fonksiyon (y eksenine göre simetrik fonksiyon), koşulunu sağlayan fonksiyondur. Bu fonksiyonların grafiği y eksenine göre simetriktir. Grafiğin sağ tarafı ile sol tarafı birbirinin ayna görüntüsü gibidir.
Günlük hayattan örnek: Bir tabağın üstten görünüşünü düşünün. Tabağı ortadan bölen bir çizgi çizdiğinizde, sağ tarafı ile sol tarafı tamamen aynıdır. Çift fonksiyonlar da bu şekilde çalışır.
Çift fonksiyonların en bilinen örnekleri şunlardır:
- (parabolik fonksiyon)
- (dördüncü dereceden fonksiyon)
- (kosinüs fonksiyonu)
- (mutlak değer fonksiyonu)
Örnek: fonksiyonunun çift fonksiyon olup olmadığını kontrol edelim.
Koşul sağlandığı için bu fonksiyon bir çift fonksiyondur.
Ne Tek Ne Çift Fonksiyonlar
Bazı fonksiyonlar ne tek ne de çift fonksiyon özelliği gösterir. Bu tür fonksiyonların grafikleri herhangi bir simetri özelliğine sahip değildir.
Örnek: fonksiyonunu inceleyelim.
Bu sonuç ne ne de ‘e eşittir. Dolayısıyla bu fonksiyon ne tek ne çift fonksiyondur.
⚠️ Dikkat: Bir fonksiyonun tek veya çift olup olmadığını anlamak için mutlaka ifadesini hesaplamalı, veya ile karşılaştırmalısınız.
Öteleme Dönüşümleri
Öteleme, bir fonksiyon grafiğini yatay veya düşey doğrultuda kaydırmak anlamına gelir. Bir oyun karakterini ekranda sağa-sola veya yukarı-aşağı hareket ettirdiğinizi düşünün. Fonksiyon grafikleri de benzer şekilde hareket ettirilebilir.
Düşey Öteleme:
Düşey öteleme, fonksiyon grafiğini y ekseni boyunca (yukarı veya aşağı) kaydırmaktır. Formülde yer alan b değeri, grafiğin ne kadar hareket edeceğini belirler.
Yukarı Öteleme (b > 0)
pozitif bir sayı olduğunda, grafik birim yukarı kayar. Bu durumda grafiğin tüm noktalarının y koordinatları kadar artar.
Örnek: fonksiyonunu ele alalım. Eğer yazarsak, bu yeni fonksiyonun grafiği orijinal grafiğin 3 birim yukarı kaydırılmış halidir.
Nokta dönüşümü:
Açıklama: Orijinal fonksiyonda noktası varken, yeni fonksiyonda bu nokta olur. Benzer şekilde noktası olur.
Aşağı Öteleme (b < 0)
negatif bir sayı olduğunda, grafik birim aşağı kayar. Bu durumda grafiğin tüm noktalarının y koordinatları kadar azalır.
Örnek: fonksiyonu için yazarsak, bu yeni fonksiyonun grafiği orijinal grafiğin 4 birim aşağı kaydırılmış halidir.
Nokta dönüşümü:
Yatay Öteleme:
Yatay öteleme, fonksiyon grafiğini x ekseni boyunca (sağa veya sola) kaydırmaktır. Burada dikkat etmeniz gereken önemli bir nokta var: Formüldeki işaretin tersi yönde hareket edersiniz.
⚠️ Çok Önemli: ifadesinde eksi işareti varsa grafik sağa, artı işareti varsa grafik sola kayar. Bu durum ilk başta kafa karıştırıcı gelebilir, ancak mantığını anladığınızda her zaman doğru sonucu bulabilirsiniz.
Sağa Öteleme (a > 0)
pozitif bir sayı olduğunda, ifadesi grafiği birim sağa kaydırır.
Örnek: fonksiyonu için yazarsak, grafik 4 birim sağa kayar.
Nokta dönüşümü:
Mantık: ifadesi “x’ten 4 çıkarıldığında orijinal fonksiyon değerini al” demektir. Bu da grafiğin 4 birim sağa kayması anlamına gelir. Örneğin, orijinal fonksiyonda noktasındaki değeri yeni fonksiyonda noktasında elde ederiz.
Sola Öteleme (a < 0)
negatif bir sayı olduğunda, ifadesinde gibi bir değer için yazarız ve grafik 5 birim sola kayar.
Örnek: fonksiyonu için yazarsak, grafik 5 birim sola kayar.
Nokta dönüşümü:
Karma Öteleme
Bir fonksiyona hem yatay hem de düşey öteleme birlikte uygulanabilir. Bu durumda formülünü kullanırız.
🎯 İşlem sırası: Önce x ekseni boyunca (yatay) öteleme yapılır, sonra y ekseni boyunca (düşey) öteleme yapılır.
Örnek: fonksiyonu için dönüşümünü ele alalım.
Adım 1: ifadesi grafiği 3 birim sola kaydırır.
Adım 2: ifadesi grafiği 2 birim aşağı kaydırır.
Sonuç: Grafik önce 3 birim sola, sonra 2 birim aşağı hareket etmiştir. Orijinal fonksiyonun tepe noktası iken, yeni fonksiyonun tepe noktası olur.
Ölçekleme Dönüşümleri
Ölçekleme, bir fonksiyon grafiğinin şeklini değiştirmek anlamına gelir. Paraboller için bu kavram özellikle önemlidir çünkü parabolün kollarının ne kadar dar veya geniş olacağını belirler. Bir fotoğrafı zoom yaparak büyütmek veya küçültmek gibi düşünebilirsiniz.
Dönüşümü (Düşey Uzatma-Sıkıştırma)
Bu dönüşümde, fonksiyonun tüm değerleri ile çarpılır. Bu işlem grafiği düşey yönde değiştirir.
Durumu (Kollar Daralır)
değeri 1’den büyük olduğunda, parabolün kolları birbirine yaklaşır ve grafik daha dik görünür.
Örnek: fonksiyonu için yazarsak, grafik düşey yönde 3 kat uzar. Bu durumda parabolün kolları daha dik olur.
Nokta dönüşümü:
Açıklama: Orijinal fonksiyonda noktası varken, yeni fonksiyonda bu nokta olur. Y değerleri 3 katına çıktığı için grafik daha diktir.
Durumu (Kollar Genişler)
değeri 0 ile 1 arasında olduğunda, parabolün kolları birbirinden uzaklaşır ve grafik daha yatık görünür.
Örnek: fonksiyonu için yazarsak, grafik düşey yönde yarıya iner. Bu durumda parabolün kolları daha açık olur.
Nokta dönüşümü:
Durumu (Kollar Ters Döner ve Açıklık Değişir)
negatif olduğunda, grafik önce x eksenine göre ters çevrilir, sonra değerine göre uzar veya daralır.
Örnek: fonksiyonu için yazarsak, grafik önce ters döner (kollar aşağı bakar), sonra 2 kat uzar (kollar daralır).
Dönüşümü (Yatay Sıkıştırma-Genişletme)
Bu dönüşümde, fonksiyonun argümanı (x değeri) ile çarpılır. Bu işlem grafiği yatay yönde değiştirir.
⚠️ Dikkat: Bu dönüşümün etkisi öteleme dönüşümü gibi ters yönde çalışır.
Durumu (Yatay Sıkışma)
değeri 1’den büyük olduğunda, grafik yatay yönde sıkışır. Parabolün kolları birbirine yaklaşır.
Örnek: fonksiyonu için yazarsak, grafik yatay yönde yarıya iner (2 kat sıkışır).
Nokta dönüşümü:
Durumu (Yatay Genişleme)
değeri 0 ile 1 arasında olduğunda, grafik yatay yönde genişler. Parabolün kolları birbirinden uzaklaşır.
Örnek: fonksiyonu için yazarsak, grafik yatay yönde 2 kat genişler.
Simetri Dönüşümleri
Simetri dönüşümleri, bir fonksiyon grafiğinin eksenlere göre ayna görüntüsünün alınması işlemidir. Elinize bir ayna tutup grafiğin yansımasını görmek gibi düşünebilirsiniz.
Dönüşümü (X Eksenine Göre Simetri)
Bu dönüşümde, fonksiyonun tüm değerleri -1 ile çarpılır. Grafik x eksenine göre ters çevrilir.
Örnek: fonksiyonunu ele alalım. olur.
Nokta dönüşümü:
⚠️ Önemli not: X ekseninin üzerinde olan bölümler aşağı iner, altında olan bölümler yukarı çıkar. X ekseninin üzerinde olan noktalar x ekseninin altına, altında olan noktalar üstüne taşınır.
Dönüşümü (Y Eksenine Göre Simetri)
Bu dönüşümde, fonksiyonun argümanı (x değeri) -1 ile çarpılır. Grafik y eksenine göre ters çevrilir.
Örnek: fonksiyonu için olur.
Nokta dönüşümü:
Bileşik Dönüşümler
Bir fonksiyona birden fazla dönüşüm aynı anda uygulanabilir. Bu durumda dönüşümleri belirli bir sırada uygulamak çok önemlidir. Tıpkı bir yemek tarifinde malzemeleri belirli sırada eklemek gibi, matematiksel dönüşümlerde de sıra önemlidir.
Sıralı Dönüşüm Uygulamaları
Bileşik dönüşümlerde şu sırayı takip etmelisiniz:
1. Adım: Yatay kaydırma veya
2. Adım: Yatay veya düşey simetri veya
3. Adım: Ölçekleme veya
4. Adım: Düşey kaydırma veya
Örnek: fonksiyonuna dönüşümü uygulanıyor. Adım adım inceleyelim:
Adım 1 – Yatay kaydırma: ifadesi grafiği 3 birim sola kaydırır. Yeni grafik: , tepe noktası
Adım 2 – Simetri: katsayısı grafiği x eksenine göre ters çevirir yani kollar aşağı bakar. Yeni grafik: , tepe noktası hala ama kollar aşağı bakıyor
Adım 3 – Ölçekleme: katsayısı kollar ı daraltır. Yeni grafik: , tepe noktası hala
Adım 4 – Düşey kaydırma: ifadesi grafiği 5 birim yukarı kaydırır. Son grafik: , tepe noktası
Grafik Çizim Stratejileri
Karmaşık bir dönüşüm verdiğinde şu stratejileri kullanabilirsiniz:
Strateji 1 – Ara grafik yöntemi: Her dönüşüm adımında ara grafiği çizin. Bu sayede hatalarınızı hemen fark edersiniz.
Strateji 2 – Referans noktaları: Orijinal grafikte 3-4 önemli nokta seçin (tepe noktası, x kesim noktaları, y kesim noktası gibi) ve bu noktaların her dönüşümde nasıl değiştiğini takip edin.
Strateji 3 – Ters çözüm: Eğer sonuç fonksiyonu biliyorsanız ve orijinal fonksiyonu bulmak istiyorsanız, dönüşümleri ters sırada ve ters işlemlerle uygulayın.
📚 Konuyla İlgili Terimler Özeti
- Tek Fonksiyon (⭐⭐⭐): özelliğini sağlayan, orijine göre simetrik fonksiyondur. Grafiği 180 derece döndürdüğünüzde aynı grafiği elde edersiniz. Örnek: fonksiyonu tek fonksiyondur. Günlük hayatta dönme dolabının dengesi gibi düşünebilirsiniz.
- Çift Fonksiyon (⭐⭐⭐): özelliğini sağlayan, y eksenine göre simetrik fonksiyondur. Grafiğin sağ ve sol tarafları birbirinin ayna görüntüsüdür. Örnek: ve fonksiyonları çift fonksiyondur. Bir kelebeğin kanatlarının simetrisi gibi düşünebilirsiniz.
- Öteleme (⭐⭐⭐): Fonksiyon grafiğinin yatay veya düşey yönde kaydırılması işlemidir. Düşey öteleme formülüyle, yatay öteleme form ülüyle yapılır. Örnek: fonksiyonunu şeklinde yazdığınızda grafik 3 birim yukarı kayar. Oyun karakterini ekranda hareket ettirmek gibi düşünebilirsiniz.
- Simetri (⭐⭐): Fonksiyon grafiğinin bir eksene veya noktaya göre ayna görüntüsünün alınması işlemidir. X eksenine göre simetri , y eksenine göre simetri ile elde edilir.
- Dönüşüm (⭐⭐): Bir fonksiyonun grafiğinin şeklini, konumunu veya yönünü değiştiren matematiksel işlemlerin genel adıdır. Öteleme, ölçekleme ve simetri dönüşümleri bu kavramın alt dallarıdır.
- Düşey Öteleme (⭐⭐): Y ekseni boyunca (yukarı veya aşağı) yapılan kaydırma işlemidir. formülüyle ifade edilir. ise yukarı, ise aşağı öteleme olur.
- Yatay Öteleme (⭐⭐): X ekseni boyunca (sağa veya sola) yapılan kaydırma işlemidir. formülüyle ifade edilir. ise sağa, ise sola öteleme olur. Dikkat: Formüldeki işaretin tersi yönde hareket edersiniz.
- Ölçekleme (⭐): Fonksiyon grafiğinin şeklinin genişletilmesi veya daralması işlemidir. formülüyle düşey ölçekleme, formülüyle yatay ölçekleme yapılır. Örnek: fonksiyonu için yazarsak, parabolün kolları daralır.
- Bileşik Dönüşüm (⭐): Birden fazla dönüşümün bir fonksiyona sıralı olarak uygulanması işlemidir. Sıra önemlidir: önce yatay kaydırma, sonra simetri, sonra ölçekleme, en son düşey kaydırma yapılmalıdır. Örnek: ifadesi bir bileşik dönüşümdür.
