Coğrafya Biliminin Gelişimi

İlk Çağ’da Coğrafya

• Coğrafya sözcüğü ilk kez bu çağda Eratosthenes tarafından kullanılmıştır.
• Basit gözlemler ve bu gözlemlerden elde edilen bilgilerden hareketle hazırlanmış basit harita çizimleri ile başlamıştır.
• Bu dönemde bilinen dünyanın harita çizimi ve bu dünyadaki bölgelerin ve yerlerin tarihi ile birlikte ayrıntılı tasvir edilmesi şeklinde gelişen bir coğrafya söz konusudur.
• Bu dönemde evrenin oluşumu, insan ve doğanın kaynağını anlama çabası da coğrafyaya yön vermiştir.
• Herodot, Platon, Aristo, Strabon ve Batlamyus gibi düşünürler coğrafyanın gelişiminde önemli rol oynamışlardır.
  • Strabon’nun Geographika (Antik Anadolu Coğrafyası) adlı eseri Anadolu hakkında ayrıntılı bilgilerin olduğu bir eserdir.
  • Batlamyus’un Geographika Hyphegesis (Coğrafya Kılavuzu) adlı eseri ise temel haritacılık ilkelerine ilişkin bilgiler barındırırken bir yandan coğrafya ve kartoğrafyanın gelişimini sağlamıştır.

Orta Çağ’da Coğrafya

• Bu çağda coğrafya biliminin gelişmesinde Müslüman coğrafyacılarının ve matematikçilerin katkıları büyük olmuştur.
• Mesudi, Biruni, İdrisi, İbn-i Batuta, İbn-i Haldun ve Uluğ Bey Orta Çağ’a damgasını vuran ünlü Müslüman coğrafyacılar arasındadır.
• Bu dönem coğrafyacısı İbni-i Hurdazbih İslam coğrafyasının babası kabul edilmektedir.
• Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılan Divanı Lügatit Türk adlı eser her ne kadar bir dil sözlüğü olsa da içerisinde Dünya dil haritası barındırır ve Orta Asya’nın coğrafi özellikleri hakkında bilgi verir.
• Biruni ise Dünya’nın çevresel uzunluğunu, yarı çapını ve 1 meridyen yayının uzunluğunu hesaplamıştır.

Yeni Çağ’da Coğrafya

• Avrupa’da Rönesans ve Reform hareketlerinin sonucunda coğrafya alanında da gelişmeler kaydedilmiştir.
• Müslüman coğrafyacıların ve ilk çağa ait eserlerin Latinceye çevrilmesi bu dönemde olmuştur.
• Keşiflerle dünyanın sınırları büyük oranda genişleyerek coğrafyacıların harita hazırlama ve dünyanın çeşitli kısımlarını tasvir etmede kullanacakları büyük bir bilgi akışı başlamıştır. Kristof Kolomb’un Amerika’yı bulması, Bartolomeu Diaz’ın Ümit Burnu’nu bulması ve Vasko Da Gama’nın Hint Okyanusu’nu ve Hindistan’ı bulması bu dönem coğrafyasının gelişmesine büyük katkı sağlamıştır.
• Yeni Çağ’da Osmanlı Devleti sınırları içerisinde Piri Reis, Kâtip Çelebi ve Evliya Çelebi’nin yapmış oldukları seyahatler ve ortaya koydukları eserler de coğrafyanın gelişimine büyük katkı sağlamıştır.

Yakın Çağ’da Coğrafya

• Coğrafyanın bilimsel nitelik kazanmasında etkili olan araştırma, yöntem ve tekniklerinin ortaya çıktığı 18. Yüzyıl sonlarıyla 19. yüzyıl başları, coğrafyanın gerçek anlamda bilimsel kimliğine kavuşma dönemidir.
• Coğrafyanın bilimsel kimlik kazanmasında özellikle Alexander Von Humboldt, Carl Ritter ve Frederic Ratzel çok önemli bir yere sahiptir.
• Fiziki coğrafyanın kurucusu olarak kabul edilen Alexander Von Humboldt, beşeri coğrafyanın kurucusu olarak kabul edilen Carl Ritter ve Frederic Ratzel’dir.
• Bu bilim insanları coğrafyanın ayrı bir bilim olması ve modern coğrafyanın oluşması için çalışmalar yapmışlardır.
• Cumhuriyet Dönemi’nde Besim Darkot, Faik Sabri Duran, Reşat İzbırak, Sırrı Erinç gibi bilim insanları coğrafya bilimine önemli katkılarda bulunmuştur.

📚 EK BİLGİ:

Coğrafya biliminin gelişimine katkıda bulunan bilim insanları;

• Eratosthenes= Antik Yunanlı bir matematikçi, coğrafyacı ve astronomdur.
  • Dünya’nın çevresini oldukça doğru bir şekilde hesaplamıştır.
  • Dünya’nın yuvarlak olduğunu kabul etmiş ve meridyen yaylarını ölçmüştür.
  • Coğrafya alanında yazdığı “Geographika” adlı eser, dünya haritaları ve coğrafi bilgileri bir araya getirerek dönemin coğrafya bilgisini derlemiştir.
  • Aynı zamanda, paralel ve meridyen sistemini kullanarak ilk dünya haritasını oluşturmuştur.
  • Dünya’nın eksen eğikliğini hesaplamış ve bu eğikliğin mevsimlerin oluşumuna yol açtığını öne sürmüştür.
  • Gökyüzünü ve gök cisimlerini gözlemleyerek, Güneş’in ve yıldızların uzaklıkları üzerine hesaplamalar yapmıştır.
  • Mısır takvimini incelemiş ve artık yıl kavramını geliştirmiştir.
• Strabon= Antik Yunanlı bir tarihçi, coğrafyacı ve filozof olarak bilinir.
  • En bilinen ve en önemli eseri Geographika adlı eserdir. Bu eser, 17 ciltten oluşur ve Strabon’un dünya hakkındaki coğrafi bilgilerini bir araya getirir.
  • Anadolu’nun (bugünkü Türkiye’nin) coğrafyasını ve tarihini ayrıntılı olarak anlatmıştır.
  • Helenistik Dönem‘in coğrafi bilgi birikimini derleyip geliştirmiştir.
  • Geniş bir coğrafyada seyahatler yapmış ve gözlemleriyle coğrafi bilgilerini derinleştirmiştir. Yunanistan, Anadolu, Mısır, İtalya, Roma ve çeşitli Akdeniz adalarını ziyaret ederek buraların coğrafi özelliklerini ve kültürel yapısını kayda geçmiştir.
  • Coğrafyanın sadece fiziksel dünyayı tanımlamakla kalmayıp, aynı zamanda insanın yaşadığı çevreyle olan ilişkisini anlamak için de bir araç olduğunu savunmuştur.
  • Volkanlar, nehirler, dağlar ve yer kabuğu hareketleri üzerine gözlemler yapmış ve bu gözlemleri eserinde aktarmıştır.
• Batlamyus= Antik Yunan kökenli Mısırlı bir matematikçi, astronom, coğrafyacı ve astrologdur.
  • Batlamyus’un en bilinen eseri Almagest (Yunanca: “Büyük Derleme” anlamına gelir), astronomi alanındaki en önemli çalışmasıdır. Bu eserde Batlamyus, geosantrik (Dünya merkezli) evren modelini tanımlar.
  • Batlamyus’un coğrafya üzerine yazdığı Geographia, dünya coğrafyasına dair kapsamlı bir derlemedir.
    • Batlamyus, Geographia’da o dönemin bilinen dünyasını kapsayan bir dünya haritası çizmiştir.
    • Batlamyus, harita yapımında projeksiyon yöntemlerini kullanarak dünya yüzeyinin nasıl düzlem üzerine aktarılacağını açıklamıştır. Bu projeksiyonlar modern haritacılığın temelini oluşturmuştur.
    • Batlamyus, dünyanın iki boyutlu haritalarda gösterilmesi için enlem ve boylam kavramlarını geliştirdi.
  • Tetrabiblos adlı eseri, astrologi üzerine yazılmış dört ciltlik bir eserdir ve astroloji literatüründe önemli bir yer tutar.
  • Batlamyus, optik üzerine de çalışmalar yapmış ve ışığın kırılması üzerine gözlemlerini kaydetmiştir.
• Biruni= İslam’ın Altın Çağı’nda yaşamış ünlü bir bilim insanı, matematikçi, coğrafyacı, astronom ve filozof olarak tanınır.
  • Dünya’nın çapını ve çevresini çok doğru bir şekilde hesaplayan ilk bilim insanlarından biridir.
  • Dünyanın farklı yerlerindeki boylam ve enlem farklarını, yükseklik ölçümlerini incelemiş ve coğrafyanın sistematik bir bilim dalı olarak gelişmesine katkıda bulunmuştur.
  • Hindistan’a yaptığı gezilerde edindiği bilgileri derleyerek Kitabü’l-Hind adlı eserinde Hindistan’ın coğrafyası, tarihi, kültürü ve dini hakkında detaylı bilgiler sunmuştur.
  • Yıldızların ve gezegenlerin hareketlerini incelediği gibi Ay ve Güneş tutulmaları, gün dönümleri ve güneş yılının uzunluğu üzerine çalışmalar yapmıştır.
  • Jeodezi (yeryüzü ölçüm bilimi) üzerine önemli çalışmalar yapmıştır.
  • Mineraloji ve jeoloji üzerine yaptığı çalışmalarıyla da tanınır. “Kitab al-Jamahir” adlı eserinde farklı madenler, mineraller ve taşlar üzerine kapsamlı bilgiler sunmuştur.
• Muhammed İdrisi= İslam’ın Altın Çağı’nda yaşamış ünlü bir coğrafyacı, kartograf ve gezgindir.
  • İdrisi’nin en ünlü eseri, 1154 yılında Norman Kralı II. Roger için yazdığı “Kitab Rucer” (Roger’in Kitabı) adlı coğrafya kitabıdır.
  • İdrisi, Roger Kitabı’na ek olarak bir dünya haritası oluşturmuştur.
  • İdrisi, Kuzey ve Batı Avrupa hakkında o zamana kadar çok az bilinen bilgiler toplamış ve bu bilgileri haritalarında kullanmıştır. Özellikle Britanya Adaları, İskandinavya ve Fransa hakkında detaylı bilgiler sunmuştur.
  • İdrisi’nin eserlerinde Afrika kıtası hakkında çok değerli bilgiler yer almaktadır.
  • İdrisi, Asya kıtasını da detaylı bir şekilde tanımlamıştır. Asya’nın önemli şehirleri, dağları, nehirleri ve ticaret yolları hakkında bilgiler sunmuştur. Özellikle Hindistan, Çin ve Hint Okyanusu’ndaki ticaret yolları hakkında açıklamalar yapmıştır.
  • İdrisi, Akdeniz‘deki şehirler, limanlar ve ticaret yolları hakkında ayrıntılı bilgiler sunmuştur.
  • İdrisi, Dünya’nın küresel bir şekle sahip olduğunu kabul etmiş ve coğrafi çalışmaları bu kabule dayandırmıştır.
  • İdrisi, Batlamyus’un coğrafya bilgilerini ele alıp geliştirmiştir.
• İbni Battuta= İslam dünyasının en ünlü gezgini ve yazarlarından biridir.
  • İbn Battuta’nın en ünlü eseri “Rıhle” (Tam adı: Tuhfetü’n-Nuzzar fî Garâibi’l-Emsâr ve Acâibi’l-Esfâr, “Şehirlerin İnanılmaz Güzellikleri ve Yolculukların Harikaları Üzerine Seyahat Notları”) adlı seyahatnamesidir.
  • İbn Battuta’nın en önemli ve ilk büyük yolculuklarından biri, 1325 yılında hac için Mekke’ye yaptığı seyahattir.
  • İbn Battuta, Kuzey Afrika ve Batı Afrika‘nın birçok bölgesini gezmiştir. Özellikle Fas, Cezayir, Tunus ve Mısır gibi bölgelerdeki yaşam tarzını, siyasi yapıyı ve kültürel özellikleri detaylı şekilde incelemiştir.
  • İbn Battuta, Orta Doğu’nun ve Anadolu’nun birçok bölgesini dolaşmıştır. Şam, Bağdat, Kudüs ve Halep gibi şehirlerde bulunmuş ve bu bölgelerin sosyal ve dini yaşamlarını detaylandırmıştır.
  • İbn Battuta, Orta Doğu’dan İran ve Orta Asya’ya doğru geniş çaplı geziler yapmıştır. Bu yolculuklar sırasında İsfahan, Bağdat ve Tebriz gibi önemli şehirleri ziyaret etmiştir.
  • İbn Battuta, Hindistan’da uzun süre kalmış ve Delhi Sultanlığı’nda yüksek bir görevde bulunmuştur.
  • Çin İmparatorluğu ve İslam dünyası arasındaki ticari ve kültürel ilişkileri gözlemlemiş, özellikle deniz ticaretine büyük önem vermiştir.
  • İbn Battuta, Hint Okyanusu’ndaki Seylan (Sri Lanka) ve Maldiv Adaları‘nı ziyaret etmiştir.
  • İbn Battuta, Güneydoğu Asya‘ya, özellikle Endonezya ve Malay Yarımadası‘na kadar uzanan geziler yapmıştır.
  • İbn Battuta, ayrıca İspanya‘da da bulunmuş ve Endülüs İslam Devleti’ni ziyaret etmiştir.
• Piri Reis= Osmanlı İmparatorluğu’nun ünlü denizcisi ve kartografı olarak tarihte önemli bir yere sahiptir. Özellikle haritacılık ve denizcilik alanındaki çalışmalarıyla tanınmıştır.
  • Piri Reis’in en bilinen eseri, 1513 yılında çizdiği ve günümüze sadece küçük bir kısmı ulaşan dünya haritasıdır.
  • Piri Reis’in en önemli eserlerinden biri de Kitab-ı Bahriye adlı denizcilik rehberi ve atlas çalışmasıdır.
  • Piri Reis, 1517 yılında, ikinci bir dünya haritası hazırlamıştır.
  • Piri Reis, Akdeniz bölgesi üzerine oldukça detaylı haritalar çizmiştir.
  • Piri Reis, Hint Okyanusu’na yaptığı seferle Osmanlı İmparatorluğu’nun denizlerdeki gücünü artırmıştır.
  • Piri Reis, döneminin en önemli kartograflarından biri olarak kabul edilir. Onun haritaları, özellikle Avrupa, Afrika ve Amerika kıtaları hakkında sağladığı detaylı bilgilerle coğrafya bilimine büyük katkılar sağlamıştır.
• A. Ortelius= Modern coğrafya biliminin öncülerinden biri olarak kabul edilir ve özellikle ilk modern dünya atlasını hazırlayan kişi olarak tarihe geçmiştir.
  • Ortelius’un en ünlü ve en önemli eseri “Theatrum Orbis Terrarum” yani “Dünyanın Tiyatrosu” adlı eserdir. Bu eser, ilk modern dünya atlası olarak kabul edilmektedir.
  • Ortelius, Theatrum Orbis Terrarum adlı eserinde ilk kez tüm haritaları aynı ölçekte bir araya getirmiştir. Bu, haritacılığın standardize edilmesine ve farklı bölgelerin haritalarının karşılaştırılabilmesine olanak sağlamıştır.
  • Cartographia (haritacılık) alanında yaptığı çalışmalarla, haritaların bilimsel temellere oturtulmasına öncülük etmiştir.
  • Ortelius, jeolojik olarak modern bilim için önemli olan kıtaların hareketi ve parçalanması konusuna dair erken bir gözlem yapmıştır.
  • Ortelius’un bir diğer önemli çalışması, Parergon adlı eseridir. Bu eser, ilk tarihi atlas olarak kabul edilmektedir.
  • Ortelius, dünyanın farklı bölgelerinden haritaları toplayan ve bir araya getiren bir harita koleksiyoncusu olarak da tanınmıştır. Kendisi, antik ve ortaçağ haritaları üzerinde yaptığı çalışmalarla tarihsel coğrafya bilimine katkı sağlamıştır.
• Katip Çelebi= Osmanlı İmparatorluğu’nun en önemli bilim adamlarından, tarihçilerinden ve coğrafyacılarından biridir.
  • En ünlü eserlerinden biri Cihannüma’dır. Bu eser, bir coğrafya kitabıdır ve dünya coğrafyasını geniş kapsamlı bir şekilde ele alır.
  • Keşfü’z-Zünûn adlı eseri, İslam dünyasında yazılmış kitapları ve bilimsel eserleri kataloglayan bir bibliyografya kitabıdır.
  • Tuhfetü’l-Kibar fi Esfari’l-Bihar adlı eseri, Osmanlı denizcilik tarihini ve Osmanlı İmparatorluğu’nun deniz savaşlarını anlatan bir eserdir.
  • Kâtip Çelebi’nin bir diğer önemli eseri Fezleke’dir. Bu eser, Osmanlı tarihini ve dünya tarihini anlatan bir tarih kitabıdır.
• C. O. Sauer=20. yüzyılın önde gelen coğrafyacılarından biri olarak, kültürel coğrafya alanındaki çalışmalarıyla tanınmıştır.
  • Carl Sauer, kültürel peyzaj (cultural landscape) kavramının en önemli savunucularından biri olarak bilinir.
  • Sauer, tarihi coğrafya alanında da önemli çalışmalar yapmıştır. Tarihi coğrafya, bir bölgenin zaman içinde nasıl değiştiğini anlamaya çalışır ve bu değişimleri kültürel ve doğal süreçler açısından inceler.
  • Sauer, coğrafyaya bölgesel bir yaklaşım getirmiş ve coğrafi çalışmaları belirli bölgeler üzerinden incelemiştir.
  • Carl Sauer, insanlığın tarım ile nasıl ilişki kurduğunu ve bu ilişkinin dünya üzerindeki toplumları nasıl dönüştürdüğünü araştırmıştır.
  • Sauer, biyocoğrafya alanında da çalışmalarda bulunmuş ve insan-doğa ilişkisi üzerine yoğunlaşmıştır.
  • Sauer, ayrıca Avrupa’nın 15. ve 16. yüzyıllardaki Büyük Keşifler Dönemi’nin dünya coğrafyasına olan etkilerini araştırmıştır.
• P. V. Blache= Modern coğrafyanın gelişiminde önemli katkılarda bulunan ve özellikle bölgesel coğrafya ile insan-doğa ilişkisi üzerine çalışmalarıyla tanınan bir Fransız coğrafyacıdır.
  • Coğrafyada çevresel determinizme karşı çıkarak, possibilism yani olanakçılık kavramını ortaya atmıştır.
  • Bölgesel coğrafya çalışmalarının öncülerinden biridir. O, coğrafyanın sadece mekanın doğal özelliklerini değil, aynı zamanda insan faaliyetlerini de dikkate alması gerektiğini savunmuştur.
  • En önemli eserlerinden biri olan “Tableau de la Géographie de la France”, 1903 yılında yayımlanmıştır. (Fransa Coğrafyası Tablosu)
  • “Principes de Géographie Humaine”, coğrafyanın insan faaliyetlerine yönelik yaklaşımını ortaya koyan bir kitaptır. Bu eser, onun insan coğrafyası (beşeri coğrafya) konusundaki görüşlerini detaylandırır. (Beşeri Coğrafyanın İlkeleri)
  • Genç Coğrafyacılar Okulu olarak bilinen ve coğrafya bilimine daha modern yaklaşımlar getiren bir ekolün kurucusu ve lideridir.
  • “Annales de Géographie” adlı coğrafya dergisinin kurucularından biridir. Bu dergi, Fransa’da coğrafya biliminin gelişmesi ve geniş kitlelere ulaşması açısından önemli bir rol oynamıştır.
  • Beşeri coğrafya (insan coğrafyası) alanındaki çalışmalarıyla, coğrafya bilimine insan davranışlarını ve toplumsal yapıları da dahil etmiştir.
• C. Ritter= Modern coğrafyanın kurucularından biri olarak kabul edilen ve coğrafi araştırmaların sistematik hale getirilmesine büyük katkı sağlayan bir Alman coğrafyacıdır.
  • Bölgesel coğrafya alanında yaptığı çalışmalarla tanınır.
  • Coğrafyayı bilimsel bir disiplin olarak yapılandırmaya çalışan ilk coğrafyacılardan biridir. Coğrafyanın doğayı, toprağı ve insan faaliyetlerini sistematik bir şekilde incelemesi gerektiğini savunmuştur.
  • Ritter’in en önemli eseri olan “Die Erdkunde im Verhältniss zur Natur und zur Geschichte des Menschen” (Coğrafya Bilimi: İnsan ve Doğayla İlişkisi Bağlamında), 19. yüzyılın coğrafya literatürüne büyük bir katkı yapmıştır.
  • Tarih ve coğrafya arasındaki güçlü bağlantıyı savunmuştur.
  • Coğrafyaya teleolojik (amaçlı) bir yaklaşım getirmiştir. Ona göre, doğadaki her coğrafi özellik, belirli bir amaca hizmet eder ve her yerin kendine has özellikleri, insanlık için bir anlam taşır.
  • Coğrafyanın gözlem ve deneyime dayalı olması gerektiğini savunan bir bilim insanıdır. Coğrafi araştırmaların, verilere, gözlemlere ve araştırmalara dayalı bir şekilde yapılması gerektiğini ileri sürmüştür.
  • Coğrafyanın iki ana boyutunu, yani fiziki ve beşeri coğrafyayı birleştirmiştir.
• A. V. Humboldt=Doğa bilimci ve coğrafyacı olarak bilinen, coğrafya ve bilim dünyasına yaptığı katkılarla tanınan bir Alman bilim insanıdır.
  • Alexander von Humboldt, dünya çapında yaptığı keşif gezileriyle tanınmıştır.
  • Humboldt’un en önemli eserlerinden biri olan “Kosmos”, bilim dünyasında geniş yankı uyandırmıştır. Beş ciltlik bu eserde, Humboldt doğanın bütünlüğü ve bilimsel gözlem üzerine derin analizler sunmuştur.
  • Humboldt, biyocoğrafya (bitkilerin ve hayvanların coğrafi dağılımı) alanında büyük katkılar yapmıştır. Özellikle bitki örtüsünün iklim ve yükseklikle nasıl değiştiğini incelemiş ve bu gözlemlerini bitki kuşakları teorisi olarak sunmuştur.
  • Humboldt, dünyanın farklı bölgelerindeki sıcaklık değişimlerini gözlemleyerek izoterm adı verilen sıcaklık eğrileri kavramını geliştirmiştir. İzotermler, aynı sıcaklık derecesine sahip noktaları birleştiren çizgilerdir.
  • Humboldt, volkanik faaliyetler ve jeoloji üzerine kapsamlı araştırmalar yapmıştır.
  • Humboldt, dünya manyetizması üzerine yaptığı araştırmalarla da tanınır. Dünya’nın manyetik alanını inceleyen Humboldt, bu manyetik alanın coğrafi olarak nasıl değişiklik gösterdiğini araştırmış ve jeomanyetizma bilim dalına önemli katkılar yapmıştır.
  • Atmosferin yapısı ve hava olayları üzerine de araştırmalar yapmıştır. Özellikle hava basıncı, sıcaklık ve nem oranlarının atmosfer üzerindeki etkilerini inceleyerek meteoroloji biliminde ilerlemelere öncülük etmiştir.