Matematik dersinde öğrendiğimiz bölme işlemi, günlük hayatımızda sürekli karşımıza çıkar. Market alışverişinde para üstü hesaplarken, arkadaşlarımızla bir şeyi paylaşırken veya zamanı planlarken hep bölme işlemi yaparız. Bu derste, bir sayının başka bir sayıya bölümünden kalanı nasıl hızlıca bulabileceğimizi öğreneceğiz. Üstelik bunu uzun bölme işlemi yapmadan, sadece birkaç basit kuralla başaracağız!
Hiç düşündünüz mü, neden bir saatte 60 dakika, bir dakikada 60 saniye var? Ya da bir dairenin neden 360 derece olduğunu? Bu soruların cevabı, binlerce yıl önce yaşamış Babiller’e kadar uzanır.
Babiller, matematikte 60 tabanlı sayı sistemini kullanıyorlardı. Peki neden 60’ı seçmişlerdi? İşte burada bölünebilme devreye giriyor! 60 sayısı çok özel bir sayıdır çünkü tam 12 farklı sayıya kalansız bölünebilir: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 10, 12, 15, 20, 30 ve 60. Bu da hesaplamaları çok kolaylaştırır.
Benzer şekilde 360 sayısı da harika bir seçimdir. 360’ın tam 24 farklı böleni vardır! Bu yüzden açıları ölçerken, bir dairenin çeşitli parçalara bölünmesi gerektiğinde 360 derece sistemi çok pratiktir. Örneğin, 360’ı 2’ye, 3’e, 4’e, 5’e, 6’ya, 8’e, 9’a, 10’a… kolayca bölebilirsiniz.
2, 5, 10, 4 ve 8 ile Bölünebilme
Şimdi size çok pratik bir yöntem göstereceğim. Büyük sayıların bazı sayılara bölümünden kalanı bulmak için, sadece son basamaklarına bakmanız yeterli!
2 ile Bölünebilme
Bölünebilme (bir sayının başka bir sayıya kalansız bölünmesi) konusunda en basit kural 2 ile bölünebilme kuralıdır.
Bir sayının 2’ye tam bölünüp bölünmediğini anlamak için sadece birler basamağına bakarız:
- Birler basamağı 0, 2, 4, 6, 8 ise (çift rakam) → sayı 2’ye tam bölünür
- Birler basamağı 1, 3, 5, 7, 9 ise (tek rakam) → kalan 1’dir
Formül:
Örnekler üzerinde görelim:
- 148 → Birler basamağı 8 (çift) → 8 ÷ 2 = 4, kalan 0
- 254 → Birler basamağı 4 (çift) → 4 ÷ 2 = 2, kalan 0
- 375 → Birler basamağı 5 (tek) → 5 ÷ 2 = 2, kalan 1
5 ile Bölünebilme
5 ile bölünebilme de çok kolaydır. Yine sadece birler basamağına bakarız:
- Birler basamağı 0 veya 5 ise → tam bölünür (kalan 0)
- Diğer durumlarda → kalan = birler basamağının 5’e bölümünden kalan
Formül:
Örnekler:
- 240 → Birler basamağı 0 → Kalan 0
- 375 → Birler basamağı 5 → Kalan 0
- 413 → Birler basamağı 3 → 3 ÷ 5 = 0, kalan 3
10 ile Bölünebilme
10 ile bölünebilme en basit kuraldır! Bir sayının 10’a bölümünden kalan (bölme işleminde tam bölünmeyen kısım) doğrudan birler basamağına eşittir.
Düşünün, 10’a böldüğünüzde ne olur? Son basamak kalan olarak kalır:
- 360 → Birler basamağı 0 → Kalan 0
- 420 → Birler basamağı 0 → Kalan 0
- 758 → Birler basamağı 8 → Kalan 8
4 ile Bölünebilme
4 ile bölünebilmede biraz daha fazla basamağa bakarız. Bu sefer son iki basamağı kontrol ederiz:
Formül:
Örnekler:
- 184 → Son iki basamak 84 → 84 ÷ 4 = 21, kalan 0
- 352 → Son iki basamak 52 → 52 ÷ 4 = 13, kalan 0
- 538 → Son iki basamak 38 → 38 ÷ 4 = 9, kalan 2
İpucu: 100’ün 4’e tam bölündüğünü bilmek işinizi kolaylaştırır. Çünk ü 100, 200, 300… hepsi 4’e tam bölünür. Bu yüzden sadece son iki basamak önemlidir!
8 ile Bölünebilme
8 ile bölünebilmede son üç basamağa bakarız:
Formül:
Örnekler:
- 248 → Son üç basamak 248 → 248 ÷ 8 = 31, kalan 0
- 532 → Son üç basamak 532 → 532 ÷ 8 = 66, kalan 4
- 1318 → Son üç basamak 318 → 318 ÷ 8 = 39, kalan 6
Cebirsel Doğrulama
Bu kuralların neden işe yaradığını matematiksel olarak gösterelim. Basamak çözümlemesi (sayıyı basamak değerlerine ayırma yöntemi) kullanacağız.
Beş Basamaklı Sayı Örneği
Beş basamaklı bir sayıyı şeklinde gösterelim. Bu sayının açılımı:
2 ile Bölünebilme Doğrulaması
Sayımızı şöyle yazabiliriz:
Parantez içindeki kısım 2’ye tam bölünür. Dolayısıyla kalan sadece e’den (birler basamağı) gelir!
4 ile Bölünebilme Doğrulaması
Benzer şekilde:
Parantez içi 4’e tam bölünür. Kalan sadece son iki basamaktan (de) gelir!
3 ve 9 ile Bölünebilme
3 ve 9 ile bölünebilme kuralları farklı bir mantıkla çalışır. Bu sefer basamaklara değil, rakamlar toplamına (bir sayının tüm rakamlarının toplamı) bakarız.
3 ile Bölünebilme
Bir sayının 3’e bölümünden kalanı bulmak için:
- Tüm rakamları toplayın
- Bu toplamın 3’e bölümünden kalanı bulun
Formül:
Örnekler:
- 261 → 2+6+1 = 9 → 9 ÷ 3 = 3, kalan 0
- 312 → 3+1+2 = 6 → 6 ÷ 3 = 2, kalan 0
- 473 → 4+7+3 = 14 → 14 ÷ 3 = 4, kalan 2
9 ile Bölünebilme
9 ile bölünebilme de aynı mantıkla çalışır:
Formül:
Örnekler:
- 234 → 2+3+4 = 9 → 9 ÷ 9 = 1, kalan 0
- 387 → 3+8+7 = 18 → 18 ÷ 9 = 2, kalan 0
- 536 → 5+3+6 = 14 → 14 ÷ 9 = 1, kalan 5
İpucu: Bir sayının 9’a tam bölünmesi için rakamlar toplamının 9’un katı olması gerekir!
Cebirsel Doğrulama
Bu kuralın neden çalıştığını görelim.
Beş Basamaklı Sayı İçin
sayısını açalım:
Bunu şöyle yazabiliriz:
İlk dört terim 9’a tam bölünür:
Görüyoruz ki kalan sadece rakamlar toplamından geliyor!
3 için de benzer şekilde:
Pozitif Tam Bölenler Arasındaki İlişkiler
Şimdi çok önemli bir kural öğreneceğiz: Aralarında asal (ortak bölenleri sadece 1 olan) iki sayıya tam bölünen bir sayı, bu iki sayının çarpımına da tam bölünür.
Aralarında Asal Sayılar
Örneğin:
- Bir sayı hem 3’e hem de 4’e tam bölünüyorsa → 12’ye de tam bölünür (çünkü 3 ve 4 aralarında asal, 3×4=12)
- Bir sayı hem 5’e hem de 9’a tam bölünüyorsa → 45’e de tam bölünür (5×9=45)
⚠️ Dikkat: Bu kural sadece aralarında asal sayılar için geçerlidir! Örneğin, 4 ve 6 aralarında asal değildir (ikisi de 2’ye bölünür), bu yüzden 4 ve 6’ya bölünen bir sayı 24’e değil, 12’ye bölünür.
Bileşik Bölenlerin Analizi
Büyük sayılara bölünebilmeyi kontrol ederken bu kuralı kullanabiliriz:
6 ile Bölünebilme
6 = 2 × 3 ve 2 ile 3 aralarında asal olduğu için:
- Hem 2’ye hem 3’e bölünebilen sayı → 6’ya de bölünür
12 ile Bölünebilme
12 = 3 × 4 ve 3 ile 4 aralarında asal olduğu için:
- Hem 3’e hem 4’e bölünebilen sayı → 12’ye de bölünür
15 ile Bölünebilme
15 = 3 × 5 ve 3 ile 5 aralarında asal olduğu için:
- Hem 3’e hem 5’e bölünebilen sayı → 15’e de bölünür
45 ile Bölünebilme
45 = 5 × 9 ve 5 ile 9 aralarında asal olduğu için:
- Hem 5’e hem 9’a bölünebilen sayı → 45’e de bölünür
Problem Çözme Uygulamaları
Öğrendiğimiz kuralları gerçek hayat problemlerinde kullanalım.
Zeytinyağı Şişeleme Problemi
Bir zeytinyağı fabrikasında 847 litre zeytinyağı var. Bu yağı 3 litrelik, 5 litrelik ve 9 litrelik şişelere dolduracaklar. Her durumda kaç litre yağ artar?
Çözüm:
- 3 litrelik şişeler için: 847’nin rakamlar toplamı = 8+4+7 = 19 → 19 ÷ 3 = 6, kalan 1 litre
- 5 litrelik şişeler için: Birler basamağı 7 → 7 ÷ 5 = 1, kalan 2 litre
- 9 litrelik şişeler için: Rakamlar toplamı 19 → 19 ÷ 9 = 2, kalan 1 litre
Bilye Satın Alma Problemi
Ahmet’in 368 TL’si var. Bilyeler 4’lü, 8’li ve 12’li paketler halinde satılıyor. Her paket türü için parasının kaç TL’si artar?
Çözüm:
- 4 TL’lik paketler: Son iki basamak 68 → 68 ÷ 4 = 17, kalan 0 TL
- 8 TL’lik paketler: Son üç basamak 368 → 368 ÷ 8 = 46, kalan 0 TL
- 12 TL’lik paketler: 12 = 3×4 olduğundan, hem 3’e hem 4’e bakalım
- 3’e bölüm: 3+6+8 = 17 → 17 ÷ 3 = 5, kalan 2
- 4’e bölüm: Kalan 0 (yukarıda bulduk)
- 3’e tam bölünmediği için 12’ye de tam bölünmez. Kalanı bulmak için: 368 ÷ 12 = 30, kalan 8 TL
Şifre Oluşturma Problemi
Bir bilgisayar programında 4 basamaklı şifreler kullanılıyor. Güvenlik için şifrenin rakamlarından birini değiştirdiğinizde, eski ve yeni şifre arasındaki farkın her zaman 9’un katı olduğu fark ediliyor. Bunun nedenini açıklayın.
Çözüm: Diyelim ki eski şifre ve c rakamını x ile değiştiriyoruz.
- Eski sayı:
- Yeni sayı:
- Fark:
Eğer fark 10’un katıysa, 9’un katı olmayabilir. Ancak rakamlar toplamındaki değişim olur ve bu fark 9’a bölündüğünde aynı kalanı verir. Dolayısıyla sayıların 9’a bölümünden kalanları aynıdır, bu da farkın 9’un katı olması demektir!
Bilgi Fişi Problemi
Bir öğrencinin bilgi fişinde “Sınıf mevcudu 2█ kişi” yazıyor (█ silinmiş rakam). Öğrenciler 4’erli gruplara ayrıldığında 3 kişi, 5’erli gruplara ayrıldığında 2 kişi artıyor. Sınıf mevcudu en az kaç olabilir?
Çözüm: Sınıf mevcudunu = 20 + x olarak yazalım.
- 4’e bölümünden kalan 3: Son iki basamak →
- 20 ÷ 4 = 5, kalan 0
- Dolayısıyla x ÷ 4’ün kalanı 3 olmalı → x = 3 veya x = 7
- 5’e bölümünden kalan 2: Birler basamağı x → x ÷ 5’in kalanı 2 → x = 2 veya x = 7
Her iki koşulu sağlayan x = 7. Sınıf mevcudu = 27 kişi.
📚 Konuyla İlgili Terimler Özeti
- Bölünebilme (⭐⭐⭐): Bir sayının başka bir sayıya kalansız bölünmesi durumudur. Günlük hayatta eşit paylaştırma, gruplama gibi durumlarda karşımıza çıkar. Örneğin, 24 öğrenciyi 6’şarlı gruplara ayırdığımızda kimse açıkta kalmaz çünkü 24, 6’ya tam bölünür.
- Kalan (⭐⭐⭐): Bölme işleminde tam bölünmeyen kısımdır. 17’yi 5’e böldüğümüzde 3 tam çıkar ve 2 artar; işte bu 2 kalandır. Market alışverişinde para üstü hesaplarken sıkça kullanırız.
- Rakamlar toplamı (⭐⭐⭐): Bir sayının tüm rakamlarının toplamıdır. 3 ve 9 ile bölünebilmede kullanılır. Örneğin 345 sayısının rakamlar toplamı 3+4+5=12’dir. Bu yöntem kredi kartı numaralarının doğruluğunu kontrol etmede de kullanılır.
- Aralarında asal (⭐⭐): Ortak bölenleri sadece 1 olan sayılardır. Örneğin 8 ve 15 aralarında asaldır. Bu kavram, çarpım kuralında kritik öneme sahiptir.
- Basamak çözümlemesi (⭐⭐): Sayıyı basamak değerlerine ayırma yöntemidir. 345 = 300 + 40 + 5 = 3×100 + 4×10 + 5×1 şeklinde yazılır.
- Bölme algoritması (⭐⭐): a = b×c + k formülüdür. Burada k < b koşulu sağlanmalıdır. Her bölme işlemi bu formülle ifade edilir.
- Modüler aritmetik (⭐): Kalan hesaplarının sistematik olarak incelenmesidir. Bilgisayar biliminde ve kriptografide yaygın kullanılır.
- En küçük ortak kat – EKOK (⭐): İki veya daha fazla sayının ortak katlarının en küçüğüdür. Örneğin 4 ve 6’nın EKOK’u 12’dir.
