Sultan Abdülaziz, Osmanlı İmparatorluğu’nun 32. padişahı olarak 1861-1876 yılları arasında hüküm sürmüştür. Tanzimat döneminin ikinci yarısında tahta çıkan Abdülaziz, hem geleneksel Osmanlı değerlerini korumaya çalışmış hem de Batı’dan esinlenen modernleşme hareketlerini desteklemiştir. Onun dönemi, imparatorluğun büyük değişimler geçirdiği, reformların hızlandığı ancak aynı zamanda mali ve siyasi krizlerin derinleştiği bir dönem olarak tarihe geçmiştir.
Abdülaziz Hakkında Önemli Bilgiler
Sultan Abdülaziz, 8 Şubat 1830 tarihinde İstanbul’da doğmuştur. Babası II. Mahmud, annesi ise Pertevniyal Valide Sultan’dır. 1,85 metre boyunda, iri yapılı ve güçlü bir fiziki yapıya sahip olan Abdülaziz, Osmanlı padişahları arasında en güçlü olanlardan biri olarak bilinir. Demir çubukları bükebilecek kadar güçlü olduğu rivayet edilir.
Abdülaziz, müzik ve güzel sanatlara olan tutkusuyla tanınmıştır. Kendisi besteci olup, klasik Türk müziğinde önemli eserler bırakmıştır. Ayrıca resim sanatına ilgi duymuş, sarayda resim koleksiyonları oluşturmuştur. Fransızca ve Farsça bilmekte, Batı kültürüne açık bir padişah olarak öne çıkmaktadır. 15 yıllık saltanatı boyunca Osmanlı İmparatorluğu’nu modernleştirme çabalarıyla hatırlanır.
Abdülaziz’in Hayatı
Sultan Abdülaziz’in hayatı, Osmanlı sarayının görkemli ortamında başlamıştır. Çocukluğu Dolmabahçe ve Çırağan saraylarında geçmiş, dönemin en iyi hocalarından eğitim almıştır. Güreş, ata binme ve avcılık gibi sporlarla ilgilenmiş, özellikle güreşte ustalaşmıştır.
Tahta çıktığında 31 yaşında olan Abdülaziz, kardeşi Abdülmecid’in vefatı üzerine padişah olmuştur. Saltanatı boyunca modernleşme ve geleneksel değerler arasında denge kurmaya çalışmıştır. 1876 yılında tahttan indirilmiş ve birkaç gün sonra şüpheli koşullarda hayatını kaybetmiştir.
Abdülaziz’in Ailesi
Abdülaziz’in babası II. Mahmud, Osmanlı tarihinde önemli reformlarıyla tanınan bir padişahtır. Annesi Pertevniyal Valide Sultan, Çerkez asıllı olup, oğlunun tahta çıkmasından sonra valide sultan unvanını almıştır. Abdülaziz’in beş erkek kardeşi vardı: Abdülmecid (kendisinden önce padişah olmuştur), Murad (V. Murad olarak kısa süre padişahlık yapmıştır), Abdülhamid (II. Abdülhamid olarak uzun yıllar saltanat sürmüştür), Mehmed Reşad (V. Mehmed olarak padişah olmuştur) ve Ahmed Kemaleddin Efendi.
Abdülaziz’in birçok eşi ve çocuğu olmuştur. En tanınmış oğulları arasında Yusuf İzzeddin Efendi, Abdülmecid Efendi ve Şehzade Mehmed Seyfeddin Efendi bulunmaktadır. Kızları arasında ise Saliha Sultan, Nazime Sultan ve Esma Sultan öne çıkmaktadır.
Abdülaziz’in Padişahlık Öncesi Yaşamı
Abdülaziz, padişahlık öncesi dönemini şehzadelik yıllarında geçirmiştir. Kardeşi Abdülmecid’in saltanatı sırasında (1839-1861) veliaht olarak beklememiş, çünkü Osmanlı geleneğine göre önce Abdülmecid’in oğulları tahta geçecekti. Ancak Abdülmecid’in ani ölümü ve oğullarının küçük yaşta olması nedeniyle beklenmedik şekilde tahta çıkmıştır.
Şehzadelik döneminde sarayda iyi bir eğitim almış, özellikle dini ilimlerde, edebiyatta ve musikide kendini geliştirmiştir. Bu dönemde Avrupa’daki gelişmeleri yakından takip etmiş, Batı tarzı reformların gerekliliğine inanmıştır. Avcılık ve denizcilik konularına olan ilgisi de bu dönemde başlamıştır. Özellikle Boğaziçi’nde kayık gezintileri yapmayı sevmiş, denizcilik bilgisini geliştirmiştir.
Abdülaziz’in Saltanat Dönemi
Sultan Abdülaziz, 25 Haziran 1861 tarihinde tahta çıkmıştır. Saltanatının ilk yıllarında Tanzimat reformlarını devam ettirmiş, modernleşme hareketlerini desteklemiştir. 1867 yılında bir Osmanlı padişahı olarak ilk kez Avrupa’ya seyahat etmiş, Fransa, İngiltere, Avusturya ve Prusya’yı ziyaret etmiştir. Bu geziler sırasında gördüğü gelişmeler, modernleşme konusundaki kararlılığını artırmıştır.
Abdülaziz döneminde eğitim, ulaşım ve haberleşme alanlarında önemli gelişmeler yaşanmıştır. Galatasaray Sultanisi açılmış, telgraf hatları yaygınlaştırılmış, demiryolu ağı genişletilmiştir. Ayrıca Şûra-yı Devlet (Danıştay) kurulmuş, vilayet sistemine geçilmiştir. Ancak saltanatının son yıllarında artan mali sorunlar, iç karışıklıklar ve dış baskılar nedeniyle zorlu bir dönem yaşamıştır.
Modernleşme ve Reform Çabaları
Abdülaziz döneminde gerçekleştirilen modernleşme çabaları şunlardır:
- Eğitim Reformları: Galatasaray Sultanisi (1868), Darüşşafaka (1863) gibi modern eğitim kurumları açılmıştır. İlköğretimin yaygınlaştırılması için çalışmalar yapılmıştır.
- Ulaşım ve Haberleşme: İstanbul-İzmit, Rusçuk-Varna demiryolu hatları yapılmıştır. Telgraf ağı genişletilmiş, posta teşkilatı modernleştirilmiştir.
- Askeri Reformlar: Donanma güçlendirilmiş, modern savaş gemileri satın alınmıştır. Tersane-i Amire modernle ştirilmiş, askeri okullar açılmıştır.
- İdari Reformlar: 1864 Vilayet Nizamnamesi ile modern vilayet sistemi kurulmuştur. Şûra-yı Devlet açılarak danışma meclisi oluşturulmuştur.
- Hukuki Düzenlemeler: Ticaret mahkemeleri kurulmuş, Mecelle hazırlık çalışmaları başlatılmıştır.
- Kentsel Dönüşüm: İstanbul’da modern belediye teşkilatı kurulmuş, şehircilik çalışmaları yapılmıştır.
Dış İlişkiler ve Savaşlar
Abdülaziz döneminin en önemli dış politik olayları arasında Girit İsyanı (1866-1869) yer almaktadır. Girit’teki Rum halkın Yunanistan’a bağlanma talepleri büyük sorunlara yol açmıştır. Osmanlı ordusu isyanı bastırmış ancak Avrupa devletlerinin müdahalesi sonucu Girit’e özerklik verilmek zorunda kalınmıştır.
Karadağ sorunu da bu dönemde önem kazanmıştır. 1862-1863 yıllarında Karadağ ile yapılan savaşlar, Osmanlı İmparatorluğu’nun Balkanlardaki otoritesinin sorgulanmasına neden olmuştur. Sırbistan’ın bağımsızlık talepleri ve 1867’de Belgrad Kalesi’nin Sırplara teslimi, Balkanlar’daki Osmanlı hakimiyetinin zayıfladığının göstergesi olmuştur. Rusya ile ilişkiler gergin seyretmiş, Pan-Slavizm akımının yükselişi Osmanlı topraklarındaki Slav halklarını etkilemiştir.
Mali ve Ekonomik Sorunlar
Abdülaziz döneminin en büyük sorunlarından biri mali krizdir. Modernleşme projeleri, askeri harcamalar ve saray masrafları devlet hazinesini zorlamıştır. 1854’te başlayan dış borçlanma süreci, Abdülaziz döneminde hızlanmıştır. Alınan borçların faiz yükü, devlet bütçesinin büyük bölümünü oluşturmuştur.
1873 dünya ekonomik krizi Osmanlı ekonomisini derinden etkilemiştir. İhracat gelirleri düşmüş, vergi gelirleri azalmı ştır. 1875 yılında devlet, borçlarının yarısını ödeyemeyeceğini açıklamak zorunda kalmıştır (Muharrem Kararnamesi). Bu durum, Avrupa devletlerinin Osmanlı maliyesi üzerindeki kontrolünü artırmıştır. Tarımsal üretim düşmüş, ticaret dengesi bozulmuş, enflasyon yükselmiştir.
İç Karışıklıklar ve İsyanlar
Abdülaziz döneminde imparatorluğun farklı bölgelerinde isyanlar meydana gelmiştir:
- Hersek İsyanı (1875): Hristiyan halkın vergi yükünden şikayet ederek başlattığı isyan, Balkanlarda büyük karışıklıklara neden olmuştur.
- Bulgar İsyanları (1876): Nisan Ayaklanması olarak bilinen isyan, Osmanlı yönetiminin sert tepkisiyle karşılaşmıştır.
- Bosna İsyanı (1875): Vergi toplama yöntemlerine karşı başlayan isyan, bölgede uzun süren karışıklıklara yol açmıştır.
- Arap Vilayetlerinde Hareketler: Yemen, Hicaz ve Suriye’de yerel ayaklanmalar görülmüştür.
Bu isyanlar, hem mali yükü artırmış hem de Avrupa devletlerinin müdahalesine zemin hazırlamıştır.
İdari Reformlar ve Merkezi Yönetim
Abdülaziz, merkezi yönetimi güçlendirmek için önemli adımlar atmıştır. 1864 Vilayet Nizamnamesi ile eyalet sisteminden vilayet sistemine geçilmiştir. Valilerin yetkileri artırılmış, vilayet meclisleri kurulmuştur. Her vilayette idare meclisi, temyiz mahkemesi ve eğitim müdürlüğü oluşturulmuştur.
Nizamiye mahkemeleri yaygınlaştırılmış, modern bir yargı sistemi kurulmaya çalışılmıştır. Memurların maaşları düzenlenmiş, rüşvetle mücadele edilmiştir. Taşra yönetiminde reformlar yapılmış, nahiye teşkilatı kurulmuştur. Ancak bu reformların uygulanması, mali sorunlar ve yerel direniş nedeniyle zorluklarla karşılaşmıştır.
Abdülaziz’in Ölümü
Sultan Abdülaziz, 30 Mayıs 1876 tarihinde bir saray darbesiyle tahttan indirilmiştir. Darbenin arkasında Mithat Paşa, Hüseyin Avni Paşa ve Süleyman Paşa gibi isimler bulunmaktadır. Yerine yeğeni V. Murad getirilmiştir. Tahttan indirildikten sonra önce Topkapı Sarayı’na, ardından Feriye Sarayı’na götürülmüştür.
4 Haziran 1876 tarihinde Feriye Sarayı’nda ölü bulunmuştur. Resmi açıklamaya göre intihar etmiştir, ancak cinayete kurban gittiği iddiaları da vardır. Bileklerindeki kesiklerin intiharla uyumlu olmadığı, dış müdahale olduğu yönünde görüşler bulunmaktadır. Ölümü, Osmanlı tarihinin çözülmemiş gizemlerinden biri olarak kalmıştır. Sultan Abdülaziz, Yavuz Sultan Selim Türbesi’ne defnedilmiştir.
