Etrafımıza baktığımızda birçok şey görürüz: masalar, sandalyeler, ağaçlar, insanlar… Peki, tüm bunların gerçekten var olduğundan emin miyiz? Ya da var olduklarını düşündüğümüz bu şeyler aslında nedir? İşte varlık felsefesi tam da bu soruları sorar.
Varlık Felsefesinde İki Temel Problem
Varlık felsefesi, temelde iki önemli soruyla ilgilenir. Birincisi, “Gerçekten bir şeyler var mı?” sorusu; ikincisi ise “Varsa bile, bu varlıklar nedir?” sorusudur. Bu iki soru, felsefi düşüncenin temelini oluşturur.
Varlığın Var Olup Olmadığı Problemi
Bu problem, felsefi araştırmaların başlangıç noktasıdır. Bazı filozoflar varlığın kesinlikle var olduğunu savunurken, bazıları tam tersini iddia eder.
Parmenides’in Görüşleri
Parmenides (Antik Yunan filozofu), varlığın kesinlikle var olduğunu savunan en önemli düşünürlerdendir. Ona göre:
Varlık ve Düşünce İlişkisi: Parmenides’e göre düşünce ile varlık arasında sıkı bir bağ vardır. “Düşünülebilen her şey vardır, var olmayan düşünülemez” der. Örneğin, bir masa düşünebiliyorsanız, o masa bir şekilde vardır. Yokluğu ise düşünemezsiniz çünkü yokluk, yoktur.
Varlığın Özellikleri: Parmenides’e göre varlık:
- Süreklidir. (kesintisizdir)
- Sonsuzdur. (başı sonu yoktur)
- Bölünemez. (parçalanamaz)
- Birdir. (tek bir bütündür)
Değişim ve Hareket: İlginç bir şekilde Parmenides, gözlerimizle gördüğümüz değişim ve hareketlerin aslında bir yanılsama olduğunu söyler. Çünkü değişim, bir şeyin varlıktan yokluğa geçmesi demektir ki bu imkansızdır. Örneğin, yeşil bir yaprağın sararması aslında yeşilin yok olması değil, sadece bizim algımızdaki bir değişimdir.
Duyular ve Akıl: Parmenides’e göre duyularımız bizi yanıltır. Gerçek bilgiye ancak aklımızla ulaşabiliriz. Güneşin doğup batması gibi duyularımızla algıladığımız şeyler aslında birer yanılsamadır; akıl bize Dünya’nın döndüğünü gösterir.
Gorgias’ın Görüşleri
- Gorgias ise Parmenides’in tam tersini savunur. Nihilist (hiççi) bir yaklaşımla üç temel argüman ortaya koyar:
- Varlığın Var Olmadığı İddiası: Gorgias’a göre hiçbir şey yoktur. Eğer bir şey varsa, ya sonsuzdur ya da sonludur. Sonsuz olamaz çünkü sonsuzluk kavramı kendi içinde çelişkilidir. Sonlu da olamaz çünkü her sonlu şey başka bir şey tarafından sınırlandırılmıştır.
- Bilginin İmkansızlığı: Gorgias der ki: “Bir şey var olsa bile onu bilemeyiz.” Çünkü algılarımız bizi yanıltabilir, düşüncelerimiz hatalı olabilir. Örneğin, çubuk suya batırıldığında kırık görünür ama aslında düzdür.
- İletişimin Sınırları: Son olarak Gorgias, “Bir şeyi bilsek bile başkasına aktaramayız” der. Çünkü herkesin algısı farklıdır. Sizin “kırmızı” dediğiniz renk, başkasının gözünde farklı görünebilir.
Varlığın Ne Olduğu Problemi
Varlığın var olduğunu kabul etsek bile, onun ne olduğu sorusu karşımıza çıkar. Varlığın ana maddesi nedir? Gördüklerimiz gerçek mi yoksa görünüş mü?
Varlık Felsefesinden Doğan Felsefi Akımlar
Varlık hakkındaki bu temel sorulara verilen farklı cevaplar, çeşitli felsefi akımların doğmasına neden olmuştur.
Nihilizm (Hiççilik)
Nihilizm (hiççilik), her türlü değere karşı çıkan ve varlığı reddeden bir felsefi akımdır.
Lao Tzu
Çinli filozof Lao Tzu, Tao felsefesinin kurucusudur. Ona göre dış dünya aldatıcıdır.
Tao Kavramı:Tao (evrenin düzeni ve doğru yol), her şeyin başlangıcıdır. Ancak Tao, akılla bilinemez. İnsan ancak kendini tanıyarak Tao’ya ulaşabilir. Bu, içe dönük bir yolculuktur.
Gorgias
Yukarıda bahsettiğimiz Gorgias, radikal bir şüphecilik örneği gösterir. Onun üç temel argümanı nihilizmin temelini oluşturur:
- Hiçbir şey yoktur.
- Varsa bile bilinemez.
- Bilinse bile aktarılamaz.
Realizm (Gerçekçilik)
Realizm, insan zihninden bağımsız bir dış dünyanın var olduğunu savunan akımdır.
Aristoteles’in Realizmi
- Aristoteles, madde ve form ikiliğiyle realizmi açıklar:
- Madde Kavramı:Madde (fiziksel yapı), değişken ve duyularla algılanabilen şeydir. Örneğin, bir heykelin mermeri maddedir.
- Form Kavramı:Form (varlığın özü) ise değişmez ve akılla kavranır. Heykelin şekli, formdur.
- İnsan Örneği: Bireysel insanlar doğar, yaşlanır ve ölür (madde değişir), ancak “insanlık” formu kalıcıdır. Ali, Ayşe, Mehmet farklı insanlardır ama hepsi “insan” formunu taşır.
İdealizm
İdealizm, gerçek varlığın zihinsel olduğunu, gördüklerimizin görünüşten ibaret olduğunu savunur.
Platon’un İdealizmi
Platon, idealar dünyası teorisiyle idealizmin en önemli temsilcisidir.
İki Dünya Ayrımı: Platon’a göre iki dünya vardır:
Duyular Dünyası:
- Maddi varlıklardan oluşur.
- Sürekli değişir.
- Çoktur. (birden fazla)
- Geçicidir.
İdealar Dünyası:
- Düşünseldir.
- Ezeli ve ebedidir. (başlangıcı ve sonu yoktur)
- Değişmez.
- Birdir.
- Mükemmeldir.
Bilgi ve Gerçeklik: İdealar ancak akılla kavranabilir. Duyularımız bizi yanıltır. Örneğin, dünyada gördüğümüz hiçbir daire tam anlamıyla mükemmel değildir, ama “daire ideası” mükemmeldir.
İbni Sina’nın İdealizmi
İslam filozofu İbni Sina, zorunlu ve mümkün varlık ayrımı yapar:
Mümkün Varlıklar: Maddi dünyada gördüğümüz her şey (ağaçlar, insanlar, dağlar) mümkün varlıklardır. Bunlar:
- Değişebilir.
- Geçicidir.
- Var olmaları için başka bir nedene ihtiyaç duyarlar.
Zorunlu Varlık (Tanrı):
- Kendinden vardır. (başka bir nedene ihtiyacı yoktur)
- Ezeli ve ebedidir.
- Birdir.
- Mükemmeldir.
Hegel’in Diyalektik İdealizmi
Hegel, tin felsefesiyle idealizme yeni bir boyut kazandırır.
Tin Kavramı:Tin (zihinsel nitelik), asıl gerçekliktir. Madde, tinin kendini gösterme biçimidir.
Diyalektik Süreç: Hegel’in meşhur formülü:
Üç Aşama:
- Tez: Mevcut durum
- Antitez: Teze karşıt durum
- Sentez: İkisinin birleşiminden doğan yeni durum
Örneğin: Bir tohum (tez) → Tohumun çürümesi (antitez) → Yeni bitki (sentez)
Tinin Kendini Açması: Tin, tarih, sanat, din, felsefe ve hukuk alanlarında kendini gösterir. Her medeniyet, tinin kendini açmasının bir aşamasıdır.
Materyalizm
Materyalizm, sadece maddi varlıkların gerçek olduğunu, madde dışı her şeyi reddeden akımdır.
Antik Dönem – Demokritos
Demokritos, atomcu materyalizmin kurucusudur.
Atom Teorisi: Her şey bölünmez atomlardan oluşur. Bu atomlar farklı biçim ve boyutlardadır. Atomlar boşlukta hareket eder ve birleşerek varlıkları oluşturur.
Modern Dönem Materyalistleri
Thomas Hobbes – Cisimci Materyalizm:
- Cisim Kavramı: Cisim, en, boy ve derinliği olan her şeydir.
- Ağaç ve insan “ağır cisimler”, hava ve su “hafif cisimler”dir.
De La Mettrie – Makine İnsan Anlayışı:
- İnsan bedeni bir makine gibidir.
- Ruh, akıl ve irade aslında bedensel işlevlerdir.
- Düşündüğümüz her şey beynimizdeki kimyasal reaksiyonların sonucudur.
Karl Marx – Diyalektik ve Tarihsel Materyalizm:
- Maddi varlıklarda da diyalektik süreç işler:
- Toplumsal çatışmalar değişimin itici gücüdür.
- Tarih, maddi koşulların çatışmasıyla ilerler.
Düalizm (İkicilik)
Düalizm, varlığın maddi ve maddi olmayan iki unsurdan oluştuğunu savunur.
Rene Descartes
- Descartes, ruh-beden ikiliğini savunur:
- Ruh Tözü: Düşünür ama yer kaplamaz. Düşüncelerimiz, duygularımız ruh tözüne aittir.
- Beden Tözü: Yer kaplar ama düşünmez. Fiziksel bedenimiz beden tözüdür.
İnsan, bu iki ayrı tözün birleşiminden meydana gelir. Bu yüzden hem düşünebilir hem de fiziksel varlığa sahiptir.
Oluş Felsefesi
Oluş felsefesi, varlığın sürekli değişim ve akış halinde olduğunu savunur.
Herakleitos
- Herakleitos, “Her şey akar” (panta rhei) sözüyle ünlüdür.
- Değişim İlkesi:Logos (değişimi düzenleyen ilke) sayesinde değişim düzenli gerçekleşir. Aynı nehre iki kez giremezsiniz çünkü nehir sürekli akar, değişir.
- Ateş Metaforu: Herakleitos’a göre ana madde ateştir. Çünkü ateş sürekli değişir, bir an bile aynı kalmaz.
Alfred North Whitehead
- Whitehead, modern oluş felsefesinin temsilcisidir.
- Evren Anlayışı: Evren, olaylardan oluşur. Her an yeni bir olaydır.
- Olay Kavramı: Her olay bir kez yaşanır ve tekrar etmez. Şu an okuduğunuz bu cümle bile bir olaydır ve bir daha asla aynısı tekrar etmeyecektir.
- Nedensellik Zinciri: Her olay bir öncekinin sonucu, bir sonrakinin nedenidir. Bugün yaptığınız her şey, yarını etkiler.
Fenomenoloji
Fenomenoloji, fenomenlerin (görüngülerin) özünü araştıran felsefi akımdır.
Edmund Husserl
Husserl, öz bilgisine ulaşma yöntemi geliştirir.
Özün Yeri: Öz, ne idealar dünyasındadır ne de varlıkların içindedir. Öz, bilincin içindedir.
Paranteze Alma Yöntemi: Bir şeyin özünü bulmak için:
- Önyargıları paranteze alın (görmezden gelin)
- Rastlantısal özellikleri çıkarın
- Geriye kalan değişmez öz olur
Örneğin, “masa” özünü bulmak için renk, malzeme, boyut gibi değişebilir özellikleri çıkarın. Geriye “üzerine bir şeyler konulan yüzey” özü kalır.
Varoluşçuluk
Varoluşçuluk, insanın varoluşunu, özgürlüğünü ve sorumluluğunu merkeze alan akımdır.
Jean-Paul Sartre
Sartre‘ın ünlü sözü: “Varoluş özden önce gelir.”
İnsan ve Diğer Varlıklar: İnsan, bilinç sahibi olmasıyla diğer varlıklardan ayrılır.
Öz-Varoluş İlişkisi:
- Kalem veya makas önce tasarlanır (öz), sonra üretilir (varoluş)
- İnsan ise önce var olur, sonra özünü kendisi belirler
- İnsan ne olmak istiyorsa o olur
Özgürlük ve Sorumluluk: İnsan özgürdür ama bu özgürlük beraberinde büyük sorumluluk getirir. Yaptığınız her seçimden siz sorumlusunuz. “Mecburdum” diyemezsiniz çünkü her zaman başka bir seçeneğiniz vardır.
Konuyla İlgili Terimler Özeti
- Varlık: (⭐⭐⭐) Var olan, mevcut olan her şey. Etrafımızda gördüğümüz, duyumsadığımız veya düşündüğümüz her şey varlık kategorisindedir. Masa, insan, düşünce, sayı… hepsi birer varlıktır.
- Töz: (⭐⭐⭐) Değişmeyen öz, varlığın kendinde taşıdığı asıl nitelik. Bir elmanın rengi, tadı değişebilir ama “elmalık” tözü değişmez. İnsanların yaşı, görünüşü değişir ama “insanlık” tözü aynı kalır.
- İdea: (⭐⭐⭐) Platon’da değişmez, mükemmel asıl varlık. Dünyada gördüğümüz her şey ideaların birer kopyasıdır. Örneğin, tüm güzel şeyler “güzellik ideasından” pay alır.
- Fenomen: (⭐⭐) Görüngü, algılanan varlık. Duyularımızla algıladığımız her şey fenomendir. Güneşin doğuşu bir fenomendir.
- Logos: (⭐⭐) Herakleitos’ta değişimi düzenleyen ilke. Nehir sürekli akar ama yatağından çıkmaz, işte bunu sağlayan logos’tur.
- Diyalektik: (⭐⭐) Karşıtların birliği ve çatışması yoluyla gelişim. Gece ile gündüz karşıttır ama birbirini tamamlar ve zaman kavramını oluşturur.
- Form: (⭐⭐) Aristoteles’te varlığın özü, şekil veren ilke. Mermer taş maddedir, heykel ise formdur.
- Nihilizm: (⭐) Hiççilik, her türlü değerin reddi. “Hiçbir şeyin anlamı yoktur” diyen felsefi yaklaşım.
- Tao: (⭐) Lao Tzu’da evrensel düzen ve doğru yol. Doğanın işleyiş düzeni ve insanın uyması gereken yol.
- Tin: (⭐) Hegel’de zihinsel asıl gerçeklik. Madde, tinin kendini gösterme biçimidir.
