Bir olayın afet olarak kabul edilmesi için, insanlar, diğer canlılar ve çevre üzerinde belirgin etkiler yaratması gerekmektedir. Bu bağlamda Türkiye; deprem, sel ve taşkın, heyelan, maden kazası gibi çeşitli afetlerin yaşandığı bir ülkedir. Örneğin, Türkiye’de aktif fay hatlarının geçtiği bölgeler deprem tehlikesi taşır. Bu bölgelerde, depreme dayanıklı olmayan yerleşim alanlarının inşa edilmesi afet riskini artırmaktadır. Bu bölgelerde meydana gelebilecek bir depremde, yeterince sağlam olmayan yapıların zarar görmesi sonucu önemli can ve mal kayıpları yaşanabilir.
Afetler; tehlike, maruziyet ve risk kavramlarıyla yakından ilişkilidir. Afetlere neden olan tehlikeler, belirli bir zaman ve yerde ortaya çıkarak insan yaşamını, mal varlıklarını, beşeri faaliyetleri ve doğal çevreyi olumsuz etkileme potansiyeline sahiptir. Tehlikeler; büyüklük, meydana gelme sıklığı, coğrafi konum, oluş şekli ve etki düzeyine göre çeşitlilik gösterir. Deprem, sel, taşkın, volkanik patlama, tsunami, çığ, fırtına, tayfun gibi doğa olaylarının yanı sıra yangın, patlama, kaza, salgın hastalık, savaş gibi insan kaynaklı olaylar, yeterli önlemler alınmadığında afete dönüşme riskini taşır.
Doğal süreçler içinde meydana gelen bir olayın, olağan sınırların ötesine geçerek sıra dışı veya aşırı şekilde gerçekleşmesi “ekstrem doğa olayı” olarak tanımlanır. Örneğin, 1960 yılında Şili’de meydana gelen 9,5 büyüklüğündeki deprem, bugüne kadar ölçülen en büyük yer sarsıntısı olup ekstrem bir doğa olayıdır. Ekstrem doğa olaylarının insanlar üzerindeki etkileri, olayın meydana geldiği bölge veya ülkenin gelişmişlik düzeyi ve nüfus yoğunluğuna bağlı olarak değişkenlik gösterir. Doğada oluşan bir olay, bölgenin coğrafi özellikleri ve sosyoekonomik gelişmişlik düzeyine göre standart bir doğa olayı ya da ekstrem doğa olayı olarak değerlendirilebilir.
Tehlike, doğada veya insan faaliyetlerinde bulunan ve potansiyel olarak insan yaşamını, sağlığını, çevreyi veya ekonomiyi tehdit edebilecek durumları ifade eder. Tehlikeler, genellikle olayın türüne ve oluşum sıklığına göre sınıflandırılır. Örneğin:
- Doğal Tehlikeler: Deprem, sel, kasırga, volkan patlamaları ve toprak kayması gibi doğal olaylardan kaynaklanan tehlikeler.
- İnsan Kaynaklı Tehlikeler: Kimyasal döküntüler, nükleer kazalar, yangınlar veya altyapı sistemlerindeki arızalar gibi insan etkisiyle oluşan durumlar.
Tehlikeler, doğrudan bir zarara yol açmaz; ancak uygun önlemler alınmadığında büyük riskler doğurabilirler.
Risk, bir tehlikenin gerçekleşme olasılığı ile meydana getirebileceği olası zararları ifade eder. Risk hesaplanırken, belirli bir tehlikenin ne kadar sıklıkla gerçekleşebileceği ve gerçekleşmesi durumunda ne tür sonuçlar doğurabileceği göz önünde bulundurulur. Riskler, farklı faktörlere göre değerlendirilir:
- Olasılık: Tehlikenin gerçekleşme sıklığı.
- Etkiler: Gerçekleştiğinde insan hayatına, çevreye veya ekonomik kaynaklara verebileceği zarar.
Örneğin, sel riski yüksek bir bölgede uygun drenaj sistemleri bulunmuyorsa, o bölgenin riski daha da artar. Risk yönetimi, tehlikenin olası etkilerini en aza indirmek için stratejik önlemler almayı içerir.
Afet, tehlikenin gerçekleşerek ciddi hasar ve kayıplara yol açtığı durumdur. Afetler, genellikle büyük ölçekli yıkımlar, can ve mal kayıpları, altyapının zarar görmesi gibi sonuçlar doğurur ve toplumların uzun süre toparlanma çabası gerektirir. Afetler doğa kaynaklı olabileceği gibi insan kaynaklı da olabilir.
Afet türleri genel olarak ikiye ayrılır:
- Doğal Afetler: Deprem, sel, kasırga, toprak kayması, tsunami gibi doğa olaylarının neden olduğu büyük çaplı felaketler.
- İnsan Kaynaklı Afetler: Sanayi kazaları, yangınlar, nükleer kazalar gibi insan hatasından veya ihmallerden kaynaklanan afetler.
Bu üç kavram birbiriyle yakından ilişkilidir. Tehlike, potansiyel bir tehdit olarak bulunur; risk, tehlikenin gerçekleşme olasılığını ve sonuçlarını değerlendirir; afet ise, tehlikenin gerçekleşmesi sonucu ortaya çıkan büyük çaplı zarardır. Afet yönetimi ve risk azaltma çalışmaları, tehlikeleri ve riskleri öngörerek toplumları afetlere karşı hazırlıklı hale getirmeyi amaçlar.
