İlk zamanlarında konar-göçer yaşam tarzına sahip olan Osmanlılar, daha sonraları yerleşik hayatı benimsemiştir. Yerleşik hayata geçiş ile birlikte de cami, medrese, mescit, han ve hamam gibi yapılar imar etmeye başlamışlardır. Fethettikleri yerleri de yeniden imar etmemişler, yerleşerek var olan yapıları imar etmişlerdir. Aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin fethettiği şehirlerde Türkler, Bizans mahalleleri dışında kendi mahallelerini de kurmuşlardır.
Osmanlılarda Orhan Bey döneminde kurulan imaret ile birlikte yeni bir şehir merkezi modeli doğmuştur. Bu şehir merkezi modelinin tam anlamıyla kurulduğu yer ise İstanbul olmuştur. Şehir merkezine cami, aşevi, hamam, şifahane gibi yapılar kurulmuştur.
Osmanlı’da mahalle, birbirini tanıyan, bir ölçüde birbirinin davranışlarından sorumlu, sosyal dayanışma içinde olan kişilerden oluşmuştur. Osmanlı Dönemi’nde Filibe, Sofya, Belgrad, Üsküp, Manastır, Köstence ve Rusçuk birer küçük kasaba veya köy zaman içerisinde büyük şehirler haline gelmiştir.
Türk Biliminin Yıldızları
Osmanlı’da orta ve yükseköğretim kurumlarının temeli; medreselerdir. Hatta bu nedenle fethedilen yerlere ilk olarak cami ve medrese açılmıştır. Medreseler, İslami ilimleri üst düzeyde öğreterek insanların yararına sunmayı amaçlamıştır.
Medreselerle topluma ve devlete gerekli din, ilim ve eğitim hizmetleri ve devlet idaresinde ihtiyaç duyulan idari ve adli personeller de yetiştirilmiştir. Medreselerde tefsir, hadis, kelam ve fıkıh gibi temel İslami ilimlerin yanında matematik, astronomi, fizik, mantık ve felsefe gibi akli ilimler de okutulmuştur. Medreseler; Osmanlı Devleti’nde alimlerin yetiştirildiği, bilginin üretildiği yerdir.
Osmanlılarda ilk medrese Orhan Bey zamanında İznik’te açılmıştır. Devletin genişlemesi ile diğer padişahlar da Bursa ve Edirne’de çeşitli medreseler yaptırmıştır. Fatih’in yaptırdığı Sahn-ı Seman Medreseleri ve Kanuni Sultan Süleyman döneminin Süleymaniye Medreseleri önemli kurumlardır.
Medreselerden farklı olarak daha çok halkın din eğitimini ve mensuplarının nefs terbiyesini esas alan tekke ve zaviyeler, eğitim ve bilgi üretiminin yapıldığı diğer kurumlardır. İlk tekkenin Ebul Kasım el-Kufi tarafından kurulduğu kabul edilmektedir. Tarikatların kurulması ve yayılması ile tekke ve zaviyeler de artmıştır.
Akşemseddin (?-1459)
Akşemseddin Türk siyasi ve ilim tarihinde önemli bir yere sahiptir. II. Mehmet’in İstanbul’u kuşatması sırasında, padişahın ve ordunun manevi gücünün yükseltilmesini sağlamıştır. Ayasofya’da kılınan ilk cuma namazında hutbeyi okumuştur. Akşemseddin hastalıkları kalıtımsal olan ve mikrop yoluyla geçen şeklinde ikiye ayrılmıştır. Avrupa’daki Louis Pasteur (Pastör) ve Robert Koch (Rabırt Koh) gibi bilginlerin öncüsü olmuştur.
Uluğ Bey (1394-1449)
Asıl adı Muhammed Turgay olan Uluğ Bey Timur’un torunudur. Devlet adamlığından ziyade, bilimsel çalışmalarıyla tanınmıştır. Matematik ve gök bilimine ilgi gösteren Uluğ Bey, Semerkand Medresesi’ni kurmuş; devrin en büyük rasathanesi olan Semerkand Gözlemevi’ni de yaptırmıştır. “Zic-i Uluğ Bey” adlı eseri, günümüze kadar konumsal gök biliminin temel kitabı olarak kullanılmıştır.
Ali Kuşçu (?-1474)
Ünlü Türk sultanı ve bilim adamı Uluğ Bey’in “Doğancı Başısı” olduğu için ailesi “Kuşçu” lakabıyla tanınmıştır. Matematik ve gök bilimine ilgi duyan Ali Kuşçu, Semerkand’da devrin en büyük bilim adamları olan Kadızade-i Rumi, Gıyaseddin Cemşid el Kaşi ve Uluğ Bey’den matematik ve gökbilimi dersleri almıştır. Ali Kuşçu’yla beraber İstanbul medreselerinde, özellikle gök bilimi ve matematik alanında büyük gelişmeler başlamıştır. Osmanlı Devleti’nde Hoca Sinan Paşa, Molla Lütfi ve Mehmet (Mirim) Çelebi gibi kıymetli gök bilimcilerinin yetişmesini sağlamıştır.
Devletleşme Sürecinde Osmanlı Sanatı
Osmanlı’da şehirler; mimarisiyle, zanaat, sanat ve kültür faaliyetleriyle birer yaşam merkezi haline gelmiştir. İznik, Bursa, Edirne ve İstanbul, Osmanlı sanat ve mimarisinin beşiği olmuştur.
Osmanlı ahşap ve taş işlemeciliği, dokumacılık, çinicilik ve hat sanatları yeni bir ifade ve anlatım zenginliği kazanmıştır. Ustalık alanları, kullanılan gereç veya üretilen üründen adını alan gruplara ayrılmıştır. Nakkaşlar, kuyumcular, katipler, ciltçiler, çiniciler, kumaş dokuyucuları, maden işi yapan kazgancılar, ahşap işleriyle uğraşan kündekarlardan oluşan bu sanat ve zanaat grupları, kendi içlerinde birer eğitim kurumu gibi çalışmıştır. Bu meslek gruplarının ustaları, Ahilik teşkilatına bağlı olarak loncalar oluşturmuş ve “esnaf şeyhleri” tarafından yönetilmiştir.
Ahşap Sanatı
Osmanlılar Devri’nde geometrik yıldız motifleri ile fildişi ve sedef kaplamalı olarak yapılmıştır. Cami ve türbelerin mihrap ile minderleri, cami ve medreselerde kullanılan rahleler, tahtlar, mezar taşları, kapılar, pencereler, dolaplar, iskemleler, beşikler, sadıklar ahşap işlemeciliği ürünü olarak kullanılmıştır.
Dokumacılık
Artan nüfus ile sarayın ve ordunun ihtiyaçlarını karşılamak için hızlıca gelişen bir sanat dalı olmuştur. Dokumacılık alanında öne çıkan şehir ise Bursa olmuştur. Bursa’nın yanıs ıra Şam, Adana ve Halep’te de çeşitli kumaşlar dokunmuştur.
Çini Sanatı
Osmanlı döneminde İznik ve Kütahya’dan sonra Bursa, İstanbul ve Edirne de önemli çini merkezleri haline gelmiştir. Çini sanatı mimari ile birlikte kullanılmıştır. İznik Yeşil Cami, Toprak Sarayı Çinili Köşk ve Bursa Yeni Cami çinicilik alanının en güzel örnekleridir.
Taş İşçiliği
Taş süsleme sanatı, XV. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde hızla gelişme göstermiştir. İlk zamanlarda yapıların dış hatlarının süslenmesi amacıyla kullanılmıştı. İlk dönem Osmanlı mimarisinde taş işlemeciliği, örnekleri Bursa Yeşil Camii yüzey süslemesinde ve Edirne Eski Camii minberinde görülmüştür. Aynı zamanda mimarı anıtlarda, mezar taşlarında ve ev eşyalarında da taş süsleme sanatının kullanıldığı görülmektedir.
Hat Sanatı
Bu yazı sanatı genel olarak dekor amaçlı ve görsel olarak kullanılmıştır. Dini yazılarda görsel hoş görülmediği için ortaya çıkmıştır diyebiliriz.
Ebru Sanatı
Geleneksel Türk sanatlarından ebru, kıvamlı su üzerine serpilen boyalar ile resim yapılıp kağıda aktarılmasıyla oluşan süsleme sanatıdır. Osmanlı’da çok gelişmiş olan ebru geleneği günümüze kadar devam eden sanatlarımızdandır. Mehmet Efendi, Osmanlı’da bilinen ilk ebru ustasıdır.
Sözlü ve Yazılı Kültürün Toplum Hayatına Etkisi
Osmanlı Devleti’nin Kuruluş Dönemi’nde ortaya çıkan sözlü ve yazılı edebiyat ürünleri, Türkiye Selçukluları ve Beylikler döneminin kültür dünyasıyla benzerlik göstermektedir. Anadolu’da XII. yüzyıldan itibaren farklı sınıf ve seviyeden insanlar; hikaye dinleyerek, kukla ve taklit izleyerek, nükte ve şaka yaparak gülüp eğlenmiştir. Türkiye Selçuklu ve Anadolu beyliklerinin saraylarında nedim, komik, taklitçi, ozan ve şairler bulunmuştur.
Osmanlı Devleti, çeşitli etnik ve dini kökenden halkların ticari, sosyal, kültürel, dini ve bilimsel etkinliklerini sürdürdüğü bir devlettir. Osmanlı Devleti’nde, geniş ve zengin bir kültürel birikim oluşmuştur. Farklı kültürlerin katkılarıyla oluşan bu birikim, tarih boyunca yazılı veya sözlü olarak kuşaktan kuşağa aktarılmıştır. Kültürün yazılı olarak aktarılmasında çoğunlukla ferman, berat, ahitname gibi devlet yayınları ile telif veya tercüme kitap, risale ve minyatür vb. kullanılmıştır. I. Murad tarafından Bursa’da kurulduğu ifade edilen kütüphane, ilk saray kütüphanesi olarak nitelendirilir.
Osmanlı döneminde kültürün ilk üretim merkezleri; saray ve konaklardır. Padişah, vezir gibi rütbelerle orantılı büyüklükteki saray ve konaklarda ilim ve sanat adamları himaye edilmiştir. Saray ve konaklarda üretilen Osmanlı kültürü; şehir kültürüdür.
II. Murad Devri, önemli kültürel gelişmelerin yaşandığı bir dönemdir. II. Murat’ın milli kültür alanındaki en büyük katkısı, Türk diline verdiği önem olmuştur. Türkçe eserler yazdırdığı gibi birçok yabancı eserin de Türkçeye tercümesini sağlamıştır. Aşık Paşa’nın yazdığı “Garipname” adlı eser Türkçe yazımı teşvik edilen eserlerdendir. II. Murad, Danişmentli ve Selçuklu devirlerindeki Fars kültürünün etkilerini unutturmak için çalışmıştır. Türk diline ait önemli eserler olan Yazıcızade Ali’nin “Tevarih-i Al-i Selçuk”u; Molla Arif Ali’nin “Danişmendname”si; Şeyhi’nin “Hüsrev ve Şirin”i; Mercimek Ahmet’in “Kabusname”si, Yazıcızade Mehmet Efendi’nin “Muhammediyye” adlı eseri II. Murad Devri’nde yazılmıştır. Şiir söyleyen ilk sultandır.
Aynı zamanda II. Murat imar işlerine de büyük önem vermiştir. Bu nedenle kendisine “Ebü’l-Hayrat” denilmiştir. Bursa, Edirne gibi şehirlerde yoksullar için imaret ve ulema için medreseler yaptırmıştır.
Osmanlı Devleti’nde padişahlar sadece siyasi, ekonomik ve sosyal gelişmeler ile meşgul olmamış, kültürel faaliyetlerde de bulunmuştur. Birçok Osmanlı padişahı yüksek eğitimlerinin yanında kalemi güçlü şairler olarak da karşımıza çıkmıştır. Osmanlı padişahlarının bir çoğu şair olup isimleri yerine mahlaslar kullanmıştır.
⭐Şair sultanlar ve mahlasları;
- Fatih Sultan Mehmet – Avni
- II. Bayezid – Adli
- Yavuz Sultan Selim – Selimi
- Kanuni Sultan Süleyman – Muhibbi
- III. Murat – Muradi
Osmanlı Hakimiyetiyle Şehirlerin Yapısındaki Dönüşüm
Osmanlı hakimiyeti, fethedilen ve yeni kurulan şehirlerin yapı ve işleyişinde köklü dönüşümlere yol açmıştır. Bu dönüşüm, hem idari düzenlemeler hem de ekonomik, sosyal ve kültürel gelişmelerle kendini göstermiştir.
Osmanlı Devleti, şehirlerde merkezi idarenin etkisini artırmak amacıyla, kadılar, subaşılar ve diğer idari görevliler aracılığıyla yerel yönetimi düzenlemiştir. Bu durum, şehirlerde hukuki ve idari düzenin sağlanmasında önemli rol oynamıştır. Şehirlerin ve çevre bölgelerin durumunu ayrıntılı olarak belgeleyen tahrir defterleri, hem vergi adaletinin sağlanmasına hem de planlı kentleşmeye zemin hazırlamıştır.
Osmanlı döneminde şehirlerde düzenlenen pazarlar ve çarşılar, ticaretin gelişmesine ve ekonomik hayatın canlanmasına katkıda bulundu. Şehirler, hem yerel hem de bölgesel ticaretin merkezi haline geldi. Ahilik teşkilatı gibi esnaf örgütleri, şehirlerde mesleki faaliyetlerin düzenlenmesinde ve sosyal dayanışmanın sağlanmasında önemli rol oynadı.
Osmanlı, fethettiği bölgelerde klasik İslam mimarisi ve yerel unsurların birleştiği yeni yapı biçimlerini ortaya koydu. Camiler, medreseler, hamamlar, kervansaraylar gibi kamu binaları, şehir dokusunun düzenlenmesinde etkili oldu. Şehirlerin savunma amaçlı surlarla çevrelenmesi, su kemerleri, çeşmeler ve yollar gibi altyapı unsurları, kentsel yaşamın düzenli ve sürdürülebilir bir şekilde planlanmasına olanak sağladı.
Medreseler ve kütüphaneler, şehirlerde eğitim ve kültürün gelişmesine katkıda bulunarak, dinî ve seküler ilimlerin yayılmasına vesile oldu. Osmanlı şehirleri, farklı dini ve etnik grupların bir arada yaşadığı, hoşgörü ve birlikte yaşam kültürünün benimsendiği yerler haline geldi. Bu durum, şehirlerde sosyal dokunun zenginleşmesine yol açtı.
Özetle: Osmanlı hakimiyeti altında şehirlerin yapısı, merkezi idari düzenin etkisiyle yeniden şekillenmiş; ekonomik hayatın canlanması, mimari ve altyapı çalışmalarının yapılması ve toplumsal kültürün zenginleşmesiyle modern kentsel yaşamın temelleri atılmıştır. Bu dönüşüm, fetihlerle elde edilen yeni topraklarda yerleşik düzenin ve uzun vadeli istikrarın sağlanmasında kilit rol oynamıştır.
