Ebu Hanife
Ebu Hanife, tam adıyla Numan bin Sabit, İslam dünyasında fıkıh alanında mezhep kurucusu olarak tanınan ve Hanefî mezhebinin imamıdır. 8. yüzyılda Kûfe’de yaşayan Ebu Hanife, hem derin dini bilgisi hem de güçlü akıl yürütme yeteneği ile dikkat çekmiştir. Fıkıh ilminde kıyas, istihsan ve rey gibi aklî metotları kullanarak, sadece nakle değil akla da dayanan sistemli bir hukuk anlayışı geliştirmiştir. Döneminin önemli alimlerinden ders almış; özellikle İmam Cafer-i Sadık gibi âlimlerle ilmî sohbetlerde bulunmuştur. Ebu Hanife, düşünce özgürlüğünü savunmuş, adaleti ve yönetim eleştirisini korkusuzca dile getirdiği için Abbasi yönetimiyle sorunlar yaşamış ve bu yüzden hapiste vefat etmiştir. “El-Fıkhu’l-Ekber” gibi eserlerde kendisine ait inanç esasları açıklanmıştır. Onun öğrencileri, özellikle Ebu Yusuf ve İmam Muhammed, Hanefî mezhebinin sistemleşmesini sağlamıştır. Günümüzde Hanefî mezhebi, başta Türkiye, Orta Asya, Hindistan ve Balkanlar olmak üzere birçok coğrafyada en yaygın Sünnî mezhep olarak varlığını sürdürmektedir.
Cafer Sadık
Cafer-i Sadık, tam adıyla Cafer bin Muhammed el-Sadık, hem Şiî hem de Sünnî geleneklerce ilmiyle büyük saygı gören önemli bir İslam âlimidir. Hz. Ali’nin torunu ve Hz. Hüseyin’in torunu olan Cafer-i Sadık, özellikle fıkıh, hadis, kelam, tasavvuf ve tabiat bilimleri gibi pek çok alanda derin bilgi sahibi olmasıyla tanınır. İlimdeki derinliği, onu hem Caferî mezhebinin kurucusu hem de birçok Sünnî âlimin hocası yapmıştır. Ebu Hanife ve Malik bin Enes gibi büyük fakihler onun ilminden faydalanmışlardır. Cafer-i Sadık, özellikle ilimde aklî ve naklî dengenin kurulması, Kur’an’ın derin manalarının kavranması ve dinî meselelerin hikmete dayalı yorumlanmasında önemli bir rol oynamıştır. Aynı zamanda tasavvufî düşüncenin şekillenmesinde de etkili olmuş, birçok sûfî onu manevî bir rehber olarak kabul etmiştir. İlmi mirası sadece mezhepsel bir sınırla sınırlı kalmamış, İslam düşünce tarihinin ortak değerlerinden biri olarak kabul edilmiştir.
Maturidi
İmam Mâturîdî, tam adıyla Ebu Mansur Muhammed bin Muhammed el-Mâturîdî, Kelâm (inanç) ilmi alanında önemli katkılar sunmuş ve Sünnî itikadın iki ana yorumundan biri olan Mâturîdîlik mezhebinin kurucusu olmuştur. Semerkand’ın Mâturîd köyünde doğduğu için bu isimle anılan İmam Mâturîdî, Hanefî mezhebine mensup olup, inanç esaslarını akıl ve nakil dengesiyle açıklamaya çalışmıştır. Ona göre akıl, doğru kullanıldığında insanı Allah’a ulaştırabilecek önemli bir vasıtadır. Bu yönüyle Mâturîdî düşünce, akla ve iradeye önem veren, mutedil bir teolojik yaklaşımı temsil eder. “Te’vilâtü’l-Kur’an” ve “Kitabü’t-Tevhîd” adlı eserleri, hem Kur’an tefsiri hem de itikadî meselelerin açıklanması açısından klasik kaynaklar arasında yer alır. Mâturîdîlik, özellikle Türkler arasında yayılmış, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde de etkisini sürdürerek Anadolu, Orta Asya ve Balkanlar gibi bölgelerde en yaygın itikadî yorum hâline gelmiştir.
Şafii
İmam Şâfiî, tam adıyla Muhammed bin İdris eş-Şâfiî, İslam fıkıh tarihinde önemli bir yere sahip olup Şâfiî mezhebinin kurucusudur. Mekke’de doğmuş, ilim öğrenimi için Medine, Basra, Kûfe ve Bağdat gibi ilim merkezlerini dolaşmıştır. İmam Mâlik’ten hadis ve fıkıh, İmam Muhammed bin Hasan Şeybânî’den Hanefî fıkhı öğrenmiş ve bu iki büyük ekol arasında denge kurmaya çalışmıştır. İmam Şâfiî, fıkıh usulünü sistemleştirerek ilk usûl-i fıkıh kitabı olarak kabul edilen “er-Risâle”yi yazmıştır. Bu eserle birlikte Kur’an, sünnet, icma ve kıyas gibi delillerin sıralamasını belirlemiş ve İslam hukukuna usûlî bir temel kazandırmıştır. Hadisleri fıkhın merkezine yerleştiren Şâfiî, özellikle sünnete dayalı hukuk anlayışıyla öne çıkmıştır. Şâfiî mezhebi, günümüzde Mısır, Doğu Afrika, Endonezya, Malezya ve Güneydoğu Anadolu gibi birçok bölgede yaygındır. O, ilim, edep ve ahlakı bir arada taşıyan bir âlim olarak hem Sünnî fıkıhta hem de genel İslam düşüncesinde derin etkiler bırakmıştır.
Eşari
İmam Eş’arî, tam adıyla Ebu’l-Hasan el-Eş’arî, İslam düşünce tarihinde Sünnî kelâm ekollerinden biri olan Eş’arîliğin kurucusudur. İlk dönemlerinde Mutezile mezhebine mensupken, sonrasında bu görüşlerden ayrılmış ve akıl ile nakli uzlaştırma çabasıyla Ehl-i Sünnet çizgisine yönelmiştir. Bu dönüşümle birlikte aklın önemini reddetmeden, vahyin üstünlüğünü esas alan bir inanç sistemi geliştirmiştir. Eş’arî, özellikle Allah’ın sıfatları, kader, insan fiilleri ve ahiret inancı gibi konularda Mutezile’nin aşırı akılcı yorumlarına karşı dengeli bir yaklaşım sergilemiştir. “Makalâtü’l-İslâmiyyîn” ve “El-İbane” gibi eserlerinde hem farklı İslamî mezhepleri tanıtmış hem de kendi görüşlerini temellendirmiştir. Eş’arîlik, özellikle Mağrib (Kuzey Afrika), Endülüs, Mısır, Suriye gibi bölgelerde yayılmış, Gazali ve Fahreddin Razi gibi âlimler aracılığıyla felsefi derinlik kazanarak medreselerde uzun yıllar okutulmuştur. Günümüzde Eş’arîlik, Mâturîdîlikle birlikte Sünnî dünyanın iki ana inanç sisteminden biri olarak kabul edilmektedir.
Ahmet Yesevi
Ahmed Yesevî, 12. yüzyılda yaşamış büyük bir Türk mutasavvıfıdır ve Orta Asya’da İslam’ın yayılmasında önemli rol oynamıştır. Türk tasavvuf geleneğinin kurucusu olarak kabul edilen Yesevî, özellikle göçebe ve yarı göçebe Türk topluluklarına İslam’ı, sade bir dil ve halkın anlayabileceği sembollerle anlatmıştır. Tasavvufî eğitimini, ünlü sûfî Yusuf Hemedânî’nin öğrencisi olarak tamamlamış, sonra Yesi (bugünkü Kazakistan’da) bir irşad merkezi hâline gelmiştir. Onun öğretileri, “Yesevîlik Tarikatı” adıyla kurumsallaşmış ve özellikle Horasan Erenleri vasıtasıyla Anadolu’nun İslamlaşması sürecinde etkili olmuştur.
Ahmed Yesevî’nin en bilinen eseri **“Divân-ı Hikmet”**tir. Bu eser, hem ahlaki öğütler hem de tasavvufî hakikatleri şiirsel bir dille sunarak halk arasında dinî bilgilerin yayılmasına katkı sağlamıştır. Hikmet adı verilen bu şiirler, hem didaktik hem de manevî bir eğitim aracı olarak kullanılmıştır. Ahmed Yesevî, yaşadığı dönemdeki dinî yozlaşmalara karşı durarak tevazu, ahlak, ilim ve hizmet gibi değerlere vurgu yapmış, zühd ve takva anlayışını ön planda tutmuştur.
Mevlana Celaleddin Rumi
Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, 13. yüzyılda yaşamış büyük bir mutasavvıf, şair ve düşünürdür. Aslen Horasanlı olan Mevlânâ, Moğol istilası nedeniyle ailesiyle birlikte Anadolu’ya göç etmiş ve Konya’ya yerleşmiştir. Burada ilim ve tasavvuf alanında derinleşmiş; özellikle Şems-i Tebrizî ile tanışması, Mevlânâ’nın içsel dönüşümünde ve tasavvufî derinliğinde dönüm noktası olmuştur. Mevlânâ’nın öğretisinin temelinde sevgi, hoşgörü, tevazu ve insan-Allah ilişkisi yer alır. Ona göre gerçek insan, nefsini terbiye etmiş ve aşk ile Allah’a yönelmiş olandır.
En önemli eserleri arasında mesnevî tarzında yazılmış olan “Mesnevî-i Şerîf”, şiirlerinden oluşan “Divân-ı Kebîr”, sohbetlerini içeren “Fîhi Mâ Fîh” ve mektuplarından oluşan “Mektûbât” yer alır. Mesnevî, sadece tasavvufî bir eser değil, aynı zamanda ahlaki, dini ve felsefi bir rehber olarak kabul edilmiştir. Mevlânâ’nın düşünceleri, ölümünden sonra oğlu Sultan Veled’in öncülüğünde kurulan Mevlevîlik tarikatı ile kurumsallaşmıştır. Mevlevî semâsı, Allah’a aşk ile yönelmenin sembolü hâline gelmiştir.
Mevlânâ’nın “Ne olursan ol, yine gel” çağrısı, onun evrensel barış ve insanlık sevgisi anlayışını yansıtır. Bugün hem Doğu’da hem Batı’da ilham kaynağı olan Mevlânâ, dinî sınırları aşan evrensel bir tasavvuf eri olarak kabul edilmektedir.
Ahi Evran
Ahi Evran, 13. yüzyılda yaşamış bir Türk mutasavvıfı, ilim adamı ve esnaf teşkilatı kurucusudur. Asıl adı Nasiruddin Mahmud el-Hoyî olan Ahi Evran, Horasan’da doğmuş, öğrenimini tamamladıktan sonra Anadolu’ya gelerek Kırşehir merkezli olarak faaliyet göstermiştir. Ahilik teşkilatının kurucusu olan Ahi Evran, esnaflık ve zanaatkârlığı sadece ekonomik bir uğraş değil, aynı zamanda ahlaki ve sosyal sorumluluk taşıyan bir yaşam biçimi olarak görmüştür. Ahilik, mesleki eğitim ile ahlak, doğruluk, dayanışma ve adalet ilkelerini birleştirerek esnafı hem meslekî hem de ahlaki olarak eğiten bir sistem hâline gelmiştir.
Ahi Evran, Anadolu Selçuklu Devleti döneminde siyasal otoritenin zayıfladığı bir süreçte, şehirlerdeki sosyal düzenin korunmasına da katkı sağlamış; özellikle Moğol istilaları karşısında halkın birliğini ve direncini artırıcı faaliyetlerde bulunmuştur. Kadınlar için kurulan Bacıyan-ı Rum teşkilatı da onun görüşlerinden etkilenmiştir. Ahilik, daha sonra Osmanlı’da da benimsenmiş ve lonca teşkilatlarının temelini oluşturmuştur. Ahi Evran’ın düşünceleri, yalnızca ekonomik değil, aynı zamanda ahlaki ve sosyal hayatı düzenleyen bir toplumsal model sunmuştur.
Hacı Bektaş Veli
Hacı Bektaş Veli, 13. yüzyılda Anadolu’da yaşamış büyük bir mutasavvıf, düşünür ve Bektaşilik tarikatının kurucusu kabul edilen önemli bir Türk-İslam şahsiyetidir. Aslen Horasanl ı olan Hacı Bektaş Veli, Ahmed Yesevî ocağından yetişmiş ve Anadolu’ya gelerek Nevşehir’in Hacıbektaş ilçesinde irşad faaliyetlerine başlamıştır. Onun öğretisi, insan sevgisi, eşitlik, adalet, tevazu ve hoşgörü ilkelerine dayanır. Hacı Bektaş Veli, İslam’ı halkın anlayabileceği bir dille anlatmış, özellikle Türk göçebeler arasında İslam’ın yayılmasında etkili olmuştur.
En önemli eseri olan “Makalat”, dini ve ahlaki konuları hem tasavvufi hem felsefi yönleriyle işler. Hacı Bektaş Veli, “İncinsen de incitme” anlayışıyla toplumsal barışın ve birlik duygusunun mimarlarından biri olmuştur. Düşüncelerinde hem İslam’ın temel değerleri hem de Anadolu insanının kültürel yapısıyla uyumlu öğeler bulunur. Onun kurduğu Bektaşilik tarikatı, özellikle Osmanlı döneminde Yeniçeriler arasında yayılmış ve sosyal yapıda önemli rol oynamıştır.
Yunus Emre
Yunus Emre, 13. yüzyılda Anadolu’da yaşamış büyük bir Türk mutasavvıfı, halk şairi ve düşünce adamıdır. Moğol istilaları ve siyasi kargaşanın yaşandığı bir dönemde, sevgi, hoşgörü, barış ve Allah aşkını temel alan şiirleriyle halkı aydınlatmış ve teselli etmiştir. Eğitimini tasavvuf çevrelerinde, özellikle Tapduk Emre Dergâhı’nda almış olan Yunus Emre, düşüncelerini halkın diliyle ve sade Türkçe ile ifade etmiş; bu yönüyle hem tasavvufu halka indirgemiş hem de Türkçenin gelişimine katkıda bulunmuştur.
Yunus Emre’nin şiirlerinde tevhid (Allah’ın birliği), ölüm, aşk, insanın değeri, kulluk bilinci gibi konular işlenmiş; her mısrasında derin bir tasavvufî bakış ve İlahi aşk dile getirilmiştir. “Ben gelmedim dava için / Benim işim sevi için” dizeleri, onun inancını, insan anlayışını ve varlık felsefesini yansıtan örneklerdendir. Yunus Emre, dinî bilgileri kuru kurallarla değil, kalp ve gönül yoluyla öğreten, insan merkezli bir anlayışın temsilcisidir.
Sarı Saltuk
Sarı Saltuk, 13. yüzyılda yaşamış ve özellikle Balkanlar’da İslam’ın yayılmasında etkili olmuş bir Türk dervişi ve alperenidir. Moğol istilaları sonrasında Anadolu’ya gelen dervişlerin öncülerinden olan Sarı Saltuk, Horasan Erenleri geleneği içinde yetişmiş ve Ahmet Yesevî’nin manevî etkisiyle yoğrulmuş bir halk kahramanı olarak kabul edilmiştir. Babaî İsyanı sonrası Anadolu’dan göç eden Türkmen kitleleriyle birlikte Balkanlara geçmiş ve burada hem dinî hem de kültürel misyon üstlenmiştir. Özellikle Dobruca, Rumeli ve Balkan coğrafyasındaki İslamlaşma sürecinde Sarı Saltuk’un rolü büyüktür.
Gazi-derviş kimliğiyle tanınan Sarı Saltuk, fetihlere katılarak hem kılıç hem gönül erliği yapmış, gittiği bölgelerde tekke ve zaviyeler kurarak halkı İslam’a ısındırmıştır. Onun etrafında gelişen menkıbeler, Saltuknâme adlı eserde toplanmış ve kahramanlıkla maneviyatın iç içe geçtiği efsanevî bir kişilik portresi çizilmiştir. Sarı Saltuk’un mezarı birçok bölgede olduğu rivayet edilse de, en çok tanınanı Romanya’daki Babadağ’dadır.
Hacı Bayram Veli
Hacı Bayram Veli, 14. ve 15. yüzyılda ya şamış, Anadolu’nun manevî mimarlarından biri olan büyük bir Türk mutasavvıfıdır. Ankara yakınlarındaki Solfasol köyünde doğmuş, medrese eğitimi aldıktan sonra tasavvufa yönelmiş ve Somuncu Baba olarak tanınan Şeyh Hamid-i Veli’nin terbiyesinde yetişmiştir. Hocasının vefatından sonra irşad faaliyetlerini sürdüren Hacı Bayram Veli, Bayramiyye Tarikatı’nın kurucusudur. Tarikat, özellikle Ankara, Bursa ve İstanbul gibi şehirlerde hızla yayılmış ve Osmanlı toplumunun manevî hayatına yön veren önemli bir oluşum hâline gelmiştir.
Hacı Bayram Veli’nin öğretilerinde tevazu, birlik, Allah’a sevgiyle yönelmek, insanı sevmek ve nefis terbiyesi ön plandadır. Halkın anlayabileceği sade Türkçe ile yazdığı şiirleriyle, tasavvufî düşüncelerini gönüllere işlemiştir. “İlim ilim bilmektir, ilim kendin bilmektir” anlayışıyla hem dinî ilimlere hem de içsel arınmaya büyük önem vermiştir. Öğrencilerinden biri olan Akşemseddin, daha sonra İstanbul’un fethinde büyük rol oynamış, bu yönüyle Hacı Bayram Veli’nin etkisi hem manevî hem de tarihî bir boyut kazanmıştır.
