İklim Türleri

Yüzlerce hatta binlerce km²lik sahaları etkileyen büyük iklim gruplarına makro klimaadı verilir.

Dünya’da büyük iklim tiplerinin tiplerinin belirlenmesinde genellikle sıcaklık, basınç, rüzgar, nem ve yağış gibi iklim elemanlarının uzun süreli ortalamaları dikkate alınmaktadır.

Bununla birlikte, makro klima alanlarında bazen öyle yerler bulunur ki, buralarda görülen iklim özellikleri içinde bulundukları kuşaktan tamamen farklılık gösterir. Makro klimalar içerisinde bölgesel farklılıklar gösteren ve özel koşullu küçük iklim alanlarına da mikro klima adı verilmektedir. Akdeniz iklim bölgesi içinde Göller Yöresi, Doğu Anadolu’daki sert karasal iklim bölgesi içinde Iğdır Ovası mikro klima iklim tiplerine örnek verilebilir.

Yeryüzünde farklı büyük iklim tiplerinin oluşmasında aşağıdaki özellikler etkilidir;

• Enlem,
• Dünya’nın şekli,
• Dünya’nın günlük ve yıllık hareketleri,
• Güneş ışınlarının düşme açısı,
• Kara ve denizlere göre konum,
• Basınç ve rüzgar özellikleri,
• Yükselti,
• Yer şekilleri,
• Nem ve yağış
• Okyanus akıntıları

Büyük iklim tipleri; sıcak, ılıman ve soğuk iklimler olmak üzere 3 gruba ayrılmaktadır.

Büyük iklim tiplerinin gruplara ayrılmasında sıcaklık dikkate alınır. Yıllık sıcaklık ortalaması 20°C’nin üzerinde olan alanlara sıcak iklim kuşağı, en sıcak ay ortalaması 10°C’nin üzerine çıkmayan alanlar soğuk iklim kuşağı, sıcak ve soğuk iklim bölgeleri arasında kalan alanlar ise ılıman iklim kuşağını oluşturur. Sıcak, soğuk ve ılıman iklim kuşakları içinde özel konum özellikleri nedeniyle farklı iklim tipleri de bulunmaktadır.

Sıcak İklimler

Sıcak iklimlerin etkili olduğu alanlarda;

• Güneş ışınları yıl boyunca dik veya dike yakın açı ile gelmektedir.
• Günlük ve aylık sıcaklık farkları çok azdır.
• Aylık ve yıllık sıcaklık ortalamaları 20°C’nin üzerindedir.
• Gece ve gündüz süreleri yıl boyunca birbirine yakındır.
• Alçak yerlerde yüksek sıcaklık yaşamı olumsuz yönde etkilemektedir.

Ekvatoral İklim

• 10° Kuzey ve 10° Güney enlemleri arasında etkilidir.
• Her zaman sıcak ve yağışlı iklimdir.
• Güney Amerika’da Amazon Havzası, Afrika’da Kongo Havzası, Gine Körfezi’nde ve Endonezya Adaları’nda etkilidir.
• Yıllık sıcaklık ortalaması 25°C’nin üzerindedir.
• Yıllık ve günlük sıcaklık farkları oldukça (2-3°C) azdır.
• Bağıl nem, maksimum nem ve mutlak nem yıl boyunca fazladır.
• Yıllık yağış miktarı 2000 – 4000 mm arasındadır.
• Güneş ışınlarının dik düştüğü dönemlerde yağış artar.
• Yağış rejimi düzenli ve ve konveksiyoneldir.
  • Ekinoks tarihlerinde yağış maksimum düzeye erişmektedir.
• Yağış rejimine bağlı olarak akarsu rejimleri de düzenlidir.
• Toprak tipi laterittir.
  • Yağışların etkisiyle toprak yıkanmıştır.
• Doğal bitki örtüsü, yaprağını yıl boyunca dökmeyen ağaçların oluşturduğu gür ormanlardır. Bunlara tropikal yağmur ormanlarıadı verilmektedir.
• Kimyasal çözülme hakimdir.
• Alçak yerlerde sıcaklığın yüksek, nem oranlarının fazla ve bitki örtüsünün sık olması nedeniyle nüfus seyrektir.
  • Nüfus, iklim koşullarının daha elverişli olduğu yüksek yerlerde bulunur.

Savan İklimi

• Her iki yarım kürede 10° ile 20° enlemleri arasında etkilidir.
• Yazı yağışlı tropikal iklimya da subtropikal iklim de denilmektedir.
• Ekvatoral kuşak ile çöller arasında bir geçiş iklimidir.
• Her zaman sıcak ve yazı yağışlı iklimdir.
• Sudan, Çad, Nijerya, Mali, Moritanya, Brezilya, Venezuella, Kolombiya, Peru ve Bolivya gibi ülkelerde etkili olmaktadır.
• Yıllık ortalama sıcaklık 25°C’nin civarındadır.
• Yıllık ve günlük sıcaklık farkları 10°C ‘den azdır.
• Yıllık yağış miktarı 2000 mm civarındadır.
• Bu iklim tipinin en belirgin özelliği yağış rejimidir. Yağışların tamamı güneş ışınlarının geliş açısının arttığı yazın yağar.
• Yağış rejimi düzensiz ve konveksiyoneldir.
• Bir yaz, bir de kış mevsimi oluşmuştur. Yaz ile kış mevsimi arasındaki en önemli fark; yağış miktarlarıdır.
• Laterit topraklar görülür.
• Doğal bitki örtüsü uzun boylu otlardan oluşan savandır. Yer yer galeri ya da park ormanlar da yer alır. En sık görülen ağaç ise palmiyedir.

Muson İklimi

• 10° – 20° paralelleri arasında görüldüğünden sıcaklık ve yağış rejimi bakımından Savan iklimiyle benzerlik göstermektedir.
• Oluşumunda Dünya’nın yıllık hareketi ve eksen eğikliği etkilidir.
  • Kara ve denizlerin yıl içindeki ısınma ve soğuma farkı oluşumunun temel nedenidir.
• Yıllık ortalama sıcaklık 20°C civarındadır.
• Yıllık sıcaklık farkları 5–10°C civarındadır.
• Muson rüzgarlarının etkisiyle yazın yağışlı, kışın kuraktır.
• Yeryüzünün en fazla yağış alan iklimidir.
  • Yıllık 12.000 mm ile Hindistan’da Assam Eyaleti’ndeki Çerapunçi
• Yıllık yağış miktarı 2000 mm’in üstündedir.
• Yağış rejimi düzensizdir ve orografiktir.
  • Dolayısıyla akarsu rejimi düzensizdir.
• İklim koşulları tarıma çok elverişlidir. Bu nedenle Dünya’nın en yoğun nüfuslu iklim bölgesidir.
• Başlıca tarım ürünler; çay,pirinç,pamuk,mısır,buğday ve tütündür.
• Kışın yaprağını döken, Muson ormanları doğal bitki örtüsünü oluşturur.
  • En karakteristik ağacı “Teak” ağacıdır.
• Lateritleşmiş topraklar ile kahverengi orman toprakları görülebilmektedir.
• Evlerde yapı malzemesi olarak ahşap kullanılır.
• Muson rüzgarlarının etkili olduğu Muson iklimi, Güney Hindistan, Güney Çin ve Güneydoğu Asya, Japonya ve Mançurya gibi ülkelerde etkilidir.

Çöl İklimi

• Dünya’nın günlük hareketi, (dönenceler civarında 30° DYB) ve deniz etkisinin ulaşamadığı karaların iç kesimlerinde görülür.
• Kuzey Afrika’da Büyük Sahra, Ortadoğu’da Necef, Hindistan’ın kuzeybatısında Tar Çölü, Avustralya’da Gobbon, Victoria ve Gibson, Güney Afrika’da Kalahari ve Namib, Güney Amerika’da Patagonya, Atacama, Orta Amerlika’da Meksika Çölü, ile ABD’nin kuzeybatısındaki çöller dönenceler üzerinde olup Dünya’nın günlük hareketinin etkisiyle oluşmuşlardır.
• Orta Asya Çölleri; Kızılkum (Özbekistan), Karakum (Türkmenistan), Gobi (Moğolistan), Taklamakan (Çin), Nevada (ABD) ve Arizona (ABD) çölleri ise denizden uzak olup deniz etkisinin ulaşamamasından dolayı oluşmuşlardır.
• Yıllık sıcaklık ortalaması 30–40°C ile yeryüzünde en yüksek sıcaklıkların yaşandığı alanlardır.
• Nem oranının çok az olması nedeniyle yıllık sıcaklık farkı 10°C iken günlük sıcaklık farkı çok fazladır ve 50–60°C’ye kadar çıkar.
• Çöllerin en önemli özelliği yağışın çok az olması ya da hiç olmamasıdır. Yıllık ortalama yağış 200 mm‘yi geçmez.
• Yağış rejimi belirsizdir.
• Kuraklık nedeniyle yeryüzünün en seyrek nüfuslu yerleridir.
  • Çöllerde çoğu kez yüzeye çıkan yer altı sularının yarattığı tarım veya yerleşme bölgelerine vaha adı verilir. Vahalarda ağaçlara ve küçük göllere rastlanabilir.
• Toprak tipi çöl topraklarıdır. Toprakta tuz ve kireç oranı çok yüksektir. Verimsizdir.
• Fiziksel çözülme çok kuvvetlidir.
• Doğal bitki örtüsü kazık köklü, kurakçıl otlar ve vahalarda yer alan hurma ağaçları ve kaktüslerdir.
  • Kaktüsler sadece Kuzey Amerika ve Güney Amerika’da görülür.

Ilıman İklimler

Akdeniz İklimi

• Her iki yarım kürenin 30° ile 40° enlemleri arasında görülür.
• Yazları sıcak ve kurak, kışları ılık ve yağışlıdır.
• Yıllık ortalama sıcaklıklar 13°-20 °C arasındadır.
• Yıllık sıcaklık farkı 10–15 °C ’dir.
• Kar yağışı ve don olayı çok nadir görülür.
• Yıllık yağış miktarı 500–1000 mm arasında değişir.
• Yağış rejimi düzensizdir.
• Toprak tipi kırmızı renkli terrarossa’dır.
• Kış yağışları cepheseldir.
• Akdeniz ikliminin doğal bitki örtüsü kızılçam ağaçları ve makidir.
  • Makiler, sürekli yeşil kalabilen, kısa boylu, sert yapraklı, kuraklığa dayanabilen, çalımsı bodur bitkilerdir. Mersin, defne, kocayemiş, zeytin, süpürge çalısı, bodur, ardıç gibi bitkiler başlıca maki türleridir.
  • Makilerin tahrip edildiği bölgelerde ise garig adı verilen dikenli çalılar yaygındır.
  • Akdeniz ikliminde yağışın az çok yeterli olduğu orta yükseklikteki yamaçlarda iğne yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlar (Kızılçam ve fıstık çamı ormanları gibi) yer alır.
• Evlerde yapı malzemesi olarak taş kullanılır.
• Zeytin, turunçgiller tarımı ve turizm faaliyetleri ekonomik faaliyetleridir.
• Akdeniz iklimi en belirgin olarak Akdeniz çevresinde görülmekle birlikte, Güney Portekiz, Afrika’nın güneyinde Kap Bölgesi, Avustralya’nın güney ve güneybatısı, Orta Şili ve ABD’nin Kaliforniya eyaletinde de görülür.
• Türkiye’de Akdeniz, Ege ve Güney Marmara’da etkilidir. 

Ilıman Okyanusal İklim

• 40° – 60° enlemleri arasındaki Orta kuşak karalarının batı kıyılarında etkilidir.
• Türkiye’de Karadeniz kıyıları boyunca benzeri görülür.
• Okyanus ikliminin oluşumunda, temel faktör Batı rüzgarlarıdır.
  • Batı rüzgarları nem ve yağış koşulları üzerinde etki yaparken, sıcak okyanus akıntılarının da bu iklim üzerinde ılımanlaştırıcı etkisi bulunmaktadır.
  • Güneşli gün sayısı azdır.
• Yazlar serin, kışlar ılıktır. Tam anlamıyla yaz ve kış koşulları yaşanmaz.
• Yıllık sıcaklık ortalaması 10-15°C’dir.
• Yıllık sıcaklık farkı 10–15°C’dir.
• Yıllık yağış miktarı 1000–1500 mm arasındadır.
• En fazla yağış kışın ve sonbahardadır.
• Yağış rejimi düzenlidir.
• Akarsu rejimleri de düzenlidir.
• Toprak tipi, kahverengi orman toprağıdır.
• Doğal bitki örtüsü karışık yapraklı ormanlardan (geniş ve iğne yapraklı ağaçlardan) ve sonbaharda yapraklarını döken ağaçlardan oluşan ormanlardır.
• Evlerde yapı malzemesi olarak ahşap kullanılır.
• Batı Avrupa, Kuzey Amerika’nın Kuzeybatısı, Güney Şili, Yeni Zelanda, doğu ve güneydoğu Avustralya’da etkilidir.

Ilıman Karasal İklim

• Orta kuşak karalarının deniz etkisinden uzak iç kesimlerinde görülmektedir.
• Step iklimi, bir geçiş iklimi özelliği gösterir.
  • Özellikle sıcak çöller ile Akdeniz iklim bölgeleri arasında geçiş özelliği vardır.
• Step ya da bozkır iklimi adı da verilmektedir.
• Yazları sıcak ve kurak, kışları soğuktur.
• Yıllık sıcaklık farkı 30°C’dir.
• Yıllık yağış miktarı 300-500 mm arasındadır.
• Yağış rejimi düzensiz ve konveksiyoneldir.
• Yıllık yağışın büyük bir bölümü ilkbaharda düşer.
• Yazlar sıcak ve kuraktır.
• Toprak tipi kestane ve kahverengi step toprağıdır.
• Kış sıcaklıkları 0°C’nin altına düşer.
  • Kışın yağış kar şeklindedir.
• Doğal bitki örtüsü bozkır (Step) denilen ilkbahar yağışları ile yeşerip, yaz kuraklığında kuruyan otlardır.
  • Bozkırları oluşturan başlıca ot türleri; geven, koyun yumağı, kekik, çoban yastığı, gelincik, peygamber çiçeği, kılıç otu ve yavşan otudur.
• Avrupa, Asya ve Kuzey Amerika karalarının iç kesimlerinde etkilidir.
• Türkiye’de İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu, İç batı Anadolu, Doğu Anadolu’nun alçak yerlerinde ve Trakya’da Ergene’de etkilidir.

Sert Karasal İklim

• Genel olarak, 40° – 60° enlemleri arasında, karaların deniz etkisinden uzak iç kısımlarında görülmektedir.
• Yıllık sıcaklık ortalaması 0 – 10°C arasında değişir. 
• Yıllık sıcaklık farkı 30°C’den fazladır.
• Yıllık sıcaklık farkının en fazla olduğu iklim tipidir.
• Yıllık yağış miktarı 500–600 mm arasındadır.
• Yağış rejimi düzensizdir ve yaz yağışları konveksiyoneldir.
• Yazlar kısa, kışlar uzundur.
• En fazla yağış yazındır. En az yağış ise kışın düşer.
• Yaz yağışlarından dolayı yeşerip boy atan çayırlar altında çernezyomtopraklar oluşmuştur.
• Doğal bitki örtüsü, yaz yağışları ve sıcaklığıyla yeşeren uzun boylu ot topluluğu olan çayırlardır.
• Bu iklim bölgelerinde, düşük kış sıcaklıklarına dayanabilen kurakçıl, iğne yapraklı karaçam ve sarıçam ormanları bulunur.
  • Bu ormanlara tayga ormanları (boreal ormanlar) veya konifer ormanlardenir. Bu ormanlar Sibirya başta olmak üzere, Kanada ve İskandinav ülkelerinde yaygındır. Dağ zirvelerinde ise alpin çayırismi verilen ot toplulukları yer alır.
• Evlerin yapı malzemesi olarak kerpiç kullanılırken, taygaların olduğu yerlerde ahşaptır.
• Asya’da Sibirya, Kuzey Amerika’da Kanada’nın iç kesimleri ve Orta Avrupa’da Romanya, Çek Cumhuriyeti, Macaristan gibi ülkelerde görülür.
• Türkiye’de de Erzurum – Kars Yöresi’nde etkilidir.

Soğuk İklimler

Tundra İklimi

• 60° – 70° enlemleri arasında etkilidir.
• Yıllık sıcaklık ortalaması 0°C’nin altındadır.
• Yıllık sıcaklık farkı 30°C’dir.
• En sıcak ay (yaz mevsimi) ortalaması 10°C’yi geçmez.
• En soğuk ay ortalaması –30°C’dir.
• Yaz mevsimi kısa ve serin, kış mevsimi soğuk ve uzundur (10 ayı bulur).
• Yıllık yağış miktarı 250 mm‘den azdır.
• Yağış rejimi düzensizdir.
• Toprak yılın büyük bir bölümünde donmuş haldedir.
• Yağışlar yazın düşer ve büyük bölümü kar şeklindedir.
• Doğal bitki örtüsü tundradır. Tundralar çok kısa ve serin geçen yaz mevsiminde yeşeren yosunumsu ve likenlerden oluşan otlardır.
• Evlerin yapı malzemesi olarak kar ve buz kullanılır. (İglo)
• Nüfus oldukça az, ekonomik faaliyetler kısıtlıdır.
  • Temel ekonomik faaliyetler avcılık, balıkçılık ve Ren geyikçiliğidir.
• İskandinav Yarımadası’nın kuzeyinde, Kuzey Sibirya, Kuzey Kanada, Grönland Adası kıyıları ve Orta kuşaktaki yüksek dağlarda etkili olmaktadır.

Kutup İklimi

• 70° enlemlerinden 90° enlemine (Kutup noktası) kadar görülür.
• Mevsim yoktur, yıl boyu soğuk ve kuraktır.
• Sıcaklık yıl boyunca 0°C’nin altındadır.
• Yıllık ortalama sıcaklık –30°C civarındadır.
• En düşük sıcaklık kutup gecesinin sonunda görülür. (Kuzey Kutbu’nda 21 Mart’ta, Güney Kutbu’nda ise 23 Eylül’de)
• Termik yüksek basıncın etkisiyle yağış miktarı düşüktür.
• Ortalama yağış 200 mm’nin altındadır.
• İnsan yerleşmelerine rastlanmaz.
• Soğuk çöllerdir. Toprak ve bitki örtüsü yoktur. Mevcut toprağın yüzeyi sürekli ve tamamen buz ile kaplıdır.
• Kuzey Kutbu çevresinde Grönland Adasının iç kısımlarında ve Antarktika’da etkilidir.

Türkiye’de Görülen İklim Tipleri

Türkiye matematik konumu gereği Orta kuşakta, yani ılıman iklim kuşağında yer alır. Bulunduğu kuşakta Akdeniz makro klimasının etkisi altındadır. Denize uzaklık, yükseklik, dağların uzanış doğrultusu gibi faktörlerin etkisi ile Türkiye’de farklı iklim tipleri ortaya çıkmıştır. Bu faktörlerin etkisi ile iklimlerin içerisinde geçiş iklimleri de bulunmaktadır.

Akdeniz İklimi

• Akdeniz ve Ege kıyılarında, Marmara’nın güneyinde ve Güneydoğu Anadolu’nun batısında etkilidir.
• Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve yağışlıdır.
• Maksimum yağış kışın, minimum yağış yazın düşer.
• Yağış rejimi düzensizdir.
• Kış yağışları cepheseldir.
• Yaz ve kış yağışları arasındaki fark oldukça fazladır.
• Yıllık yağış ortalaması 600-1000 mm arasında değişir.
• Yıllık sıcaklık ortalaması 18-20°C’dir.
• Kıyı kesiminde kar yağışı ve don olayları nadir olarak görülür.
• Akdeniz ikliminin özellikleri kıyıdan dağ yamaçlarına ve iç kesimlere gittikçe değişir. Bununla birlikte Ege ve Marmara denizlerine doğru gidildikçe de enleme bağlı olarak Akdeniz ikliminin özellikleri değişir.
  • Ege Bölgesi’nde dağların kıyıya dik uzanması, Akdeniz ikliminin iç kesimlere sokulmasını sağlamıştır.
  • Marmara’da görülen Akdeniz ikliminde, yazlar Akdeniz kıyılarına göre daha serindir. Kışlar ise soğuk ve karlı geçer.
• Akdeniz ikliminin görüldüğü alanların doğal bitki örtüsü; kızılçam ormanları, maki ve gariglerdir.

Karadeniz İklimi

• Dünya’daki benzer iklim çeşidi; Ilıman okyanusal iklim çeşididir.
• Karadeniz Bölgesi’nin kıyı ve dağların kuzeye bakan kesimleri ile Marmara Bölgesi’nin Karadeniz kıyı kuşağında etkilidir.
• Yıllık ortalama sıcaklık 13-15°C’dir.
• Yazlar nispeten serin; kışlar ise kıyı kesiminde ılık, yüksek kesimlerde kar yağışlı ve soğuk geçer.
• Yıllık sıcaklık farkı azdır.
• Yıllık yağış miktarı fazladır ve her mevsimi yağışlıdır.
• Yağışlar orografiktir.
• Yağışlar sonbahar ve kış mevsimlerinde artarken ilkbahar ve yaz mevsimlerinde azalır.
• Türkiye’nin en çok yağış alan iklimidir.
  • Doğu Karadeniz; Batı ve Orta Karadeniz’e göre daha çok yağış alır.
• Bağıl nem ve bulutluluk oranı en fazla olan iklim tipidir.
• Hakim rüzgar yönü; kuzeybatıdır.
• Karadeniz Bölgesi’nde kıyı ile iç kesimler arasındaki iklim farklılıklarının nedeni; dağların kıyıya paralel uzanmasıdır.
  • İç kesimlere gidildikçe yağış ve sıcaklık azalır.
  • Doğu Karadeniz Bölgesi’nde bu özellik daha belirgindir.
• Doğal bitki örtüsünü, kıyı bölümünde geniş yapraklı nemli ormanlar ve yüksek kesimlerde ise soğuk ve nemli şartlarda yetişen iğne yapraklı ormanlar oluşturur.

Karasal İklim

• Türkiye’de karasal iklim; İç Anadolu, Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu bölgeleri ile İç Batı Anadolu Bölümü’nde ve Trakya’nın iç kesimlerinde görülür.
• Kışlar soğuk, yazlar sıcak geçer.
• Yükseltinin arttığı alanlarda yaz süreleri kısa, don olayları daha fazladır.
• Nemlilik az olduğu için sıcaklık farkları fazladır.
• Yağış miktarı az, yağış rejimi düzensizdir.
• En fazla yağış konveksiyonel yollarla düşer.
• Doğal bitki örtüsü ilkbahar yağışlarıyla yeşerip erken gelen yaz kuraklığı ile sararan cılız bozkırlardır.  
• Doğu Anadolu’nun yüksek yerlerinde sert karasal iklim görülür (ilk görselde turuncuya (karasal iklim b) boyalı bölgeler).
  • Bu iklimde yazlar serin ve kısadır.
  • Yağış daha çok yaz aylarında görülür.
  • Kışlar ise oldukça soğuktur.
  • Bu iklimin en fazla etkili olduğu yerler; Erzurum-Kars platosudur.
  • Bitki örtüsü; çayırdır. Nedeni ise yazların yağışlı olmasıdır.
• İç Anadolu, İç Batı Anadolu Bölümü’nde ve Trakya’nın iç kesimlerinde görülen iklime ise İç Anadolu Karasal İklimi denir (ilk görselde sarıya (karasal iklim a) boyalı bölgeler).
  • Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ise soğuk ve yağışlıdır.
  • Yağış ilkbaharda görülür.
  • En az yağış yazın görülür.
  • Bitki örtüsü; bozkırdır.
• Güneydoğu Anadolu’da görülen iklime ise Güneydoğu Anadolu Karasal İklimi denir (ilk görselde kırmızıya (karasal iklim c) boyalı bölgeler).
  • Kışın soğuk, yazın ise sıcaktır.
  • Yarı kurak step iklim özellikleri görülür.
  • En fazla yağış kışın, en az yağış ise yazın görülür.
  • Bitki örtüsü; bozkırdır.