Nüfusun özelliklerini belirleyen unsurlar; nüfusun cinsiyet yapısı, ortalama yaşam süresi ve yaş grubu, doğum-ölüm ve okuryazar oranının yanı sıra nüfus artış hızı, çalışan nüfusun sektörel dağılımı, kır ve şehir nüfusunun dağılışıdır.
Nüfus Piramitleri
Nüfus piramitleri; bir ülkenin ya da bölgenin nüfusunun yaş gruplarına dağılımı ve cinsiyete göre dağılımını gösteren şekillere denilmektedir. Bir ülkenin nüfus piramidine bakılarak o ülkenin nüfusunun yaş gruplarına dağılışı, cinsiyet yapısı ve gelişmişlik düzeyi hakkında bilgi sahibi olunmaktadır.
⭐Nüfus piramitlerinden çıkarılacak sonuçlar;
- Nüfus miktarı,
- Nüfusun cinsiyet yapısı,
- Nüfusun yaş gruplarına göre dağılımı,
- Ortalama yaşam süresi,
- Doğum oranlarındaki artış ve azalış,
- Ülkenin gelişmişlik düzeyi,
- Aktif ve bağımlı nüfus
Kenarları İçe Çökük Nüfus Piramidi
- Az gelişmiş ülkelerin nüfus piramididir.
- Doğum ve ölüm oranları fazladır.
- Piramidin alt kısmının geniş olması doğum oranlarının çok olması ile açıklanır.
- Piramidin üst kısmının az olması yaşlı nüfusun az olması ile açıklanır.
- Bağımlı nüfusun yaş ortalaması düşüktür.
- Ortalama yaşam süresi kısadır.
- Sanayi devrimi öncesi toplumlar bu piramide sahiptirler.
- Angola, Burundi, Benin, Sudan, Somali gibi az gelişmiş ülkelerin nüfus piramididir.
Düzgün Üçgen Şeklindeki Piramit
- Gelişmekte olan ülkelerin nüfus piramididir.
- Piramit ikizkenar üçgene benzemektedir.
- Doğum oranlarının yüksek olmasına karşılık ölüm oranlarının azalmaya başladığı nüfus piramididir.
- Doğum oranları yüksek olduğu için piramidin tabanı geniştir.
- Sağlık koşullarının iyileşmesine bağlı olarak ölümlerinin azalmaya başladığı gelişmekte olan ülkelerin nüfus piramididir.
- Bebek ölüm oranlarının azaldığı görülmektedir.
- Doğum oranlarının yüksek, ölüm oranlarının az olması nüfus artışını hızlandırmıştır.
- Günümüzde Bolivya, Filipinler, Hindistan, Meksika gibi gelişmekte olan ülkelerin nüfus piramididir.
Asimetrik Şekilli Nüfus Piramidi
- Gelişmiş ülkelerin piramididir.
- Doğum oranlarının hızla düştüğü ülkelerin nüfus piramididir.
- Piramidin tabanına bakıldığında doğum oranların azaldığı görülmektedir.
- Nüfus artışı yok denecek kadar az olan ülkelerin piramididir.
- Ülkenin gelişmişlik seviyesi giderek yükselmeye başladığının göstergesidir.
- Bangladeş, Çin, Brezilya gibi ülkelerin nüfus piramidi buna benzemektedir.
Arı Kovanı Şeklindeki Nüfus Piramidi
- Gelişmiş ülkelerin piramididir.
- Doğum ve ölüm oranlarına düşük olduğu ülkelerin nüfus piramididir.
- Gelişmiş ülkelerin nüfus piramididir.
- Çocuk nüfus oranı az, yaşlı nüfus oranı fazla olan ülkelerin nüfus piramididir.
- Ortalama yaşam süresi uzun olan ülkelerin piramididir.
- Bağımlı nüfusun yaş ortalaması yüksektir.
- Durağanlık söz konusudur.
- Avrupa ülkelerini bu gruptadır.
- ABD, İngiltere, Almanya, İtalya, İsveç gibi ülkelerin nüfus piramididir.
Çan Şeklindeki Nüfus Piramidi
- Düşük doğum oranlarından sonra, doğum oranlarını arttıran ülkelerin nüfus piramididir.
- Yaşlı nüfusu yüksektir.
- Nüfus artışı artmaya başlamıştır.
- Ortalama yaşam süresi uzun olan ülkelerin piramididir.
- Göç etkisi ile piramidin tabanı da genişlemektedir.
- Rusya ve İrlanda gibi ülkelerin nüfus piramididir.
⭐Gelişmemiş Ülkelerin Nüfus Piramitlerinin Özellikleri
- Doğum oranı fazladır.
- Nüfus artış hızı yüksektir.
- Çocuk bağımlı nüfus oranı fazladır.
- Yaşlı bağımlı nüfus oranı azdır.
- Ortalama yaşam süresi kısadır.
- Çalışan nüfusun yaş ortalaması düşüktür.
- İş gücü fazlası vardır.
- Çalışan nüfusun büyük bir bölümü tarım sektöründe çalışmaktadır.
- Kentsel nüfus oranı düşüktür.
- İş olanakları az olduğundan göç gönderir.
- Nüfusun ülke içine dağılışı doğal koşullardan etkilenir.
- Genellikle nüfus piramitlerinin tabanları geniştir.
- Afrika ülkeleri nüfus piramitleri en güzel örneklerdir.
⭐Gelişmiş Ülkelerin Nüfus Piramitlerinin Özellikleri
- Doğum oranı azdır.
- Nüfus artış hızı düşüktür.
- Çocuk bağımlı nüfus oranı azdır.
- Yaşlı bağımlı nüfus oranı fazladır.
- Ortalama yaşam süresi uzundur.
- Çalışan nüfusun yaş ortalaması yüksektir.
- İş gücü açığı vardır.
- Çalışan nüfusun büyük bölümü tarım dışı sektörlerde çalışmaktadır.
- Nüfusun büyük bir bölümü kentlerde yaşar.
- İş olanakları fazla olduğundan göç alma oranı yüksektir.
- Nüfusun ülke içinde dağılışı doğal koşullardan daha az etkilenir.
- Genellikle nüfus piramitlerinin tabanı dardır.
- Avrupa ülkeleri nüfus piramitleri bu şekildedir.
Demografik Dönüşüm Modeli
Ülkelerin doğum ve ölüm oranlarının yüksek olduğu aşamadan bu oranların düşük olarak gözlemlendiği aşamaya geçişine demografik dönüşüm modeli denilmektedir. Ülkelerin gelişme ve kalkınma sürecine bağlı olarak ortaya çıkan bu durum, nüfus piramitlerinin şeklinin değişmesine neden olmaktadır.
Demografik dönüşüm modeli, sanayileşme öncesi ve sonrasındaki sosyal ve ekonomik süreçlerin nüfuslanma üzerindeki etkisi dikkate alınarak geliştirilmiştir. Model; bu aşamaların gözlendiği İngiltere, Fransa ve Almanya’nın nüfuslanma sürecini yansıtır. Bu modelde göçün nüfus üzerindeki etkisi göz ardı edilerek doğal nüfus artışında yaşanan değişimlere odaklanılır. Günümüzde 1. aşamada olan ülke yoktur. Gelişmekte olan ülkelerde 2 veya 3. aşamanın özellikleri görülmektedir. Bu durumun gerçekleşmesinde gelişmiş ülkelerin teknoloji ve sağlık olanaklarından yararlanılması etkilidir. Kentleşme, hizmet sektörünün gelişmesi, kadınların eğitim görmesi ve çalışma hayatına girmesi de faktörler arasında sayılabilir.
Türkiye’nin Demografik Dönüşüm Süreci
Türkiye’nin demografik dönüşüm süreci, nüfus yapısındaki değişiklikleri ifade eden bir süreçtir. Bu süreç, doğum, ölüm ve göç oranlarının zamanla değişmesiyle nüfus yapısının farklı evreler geçirmesi anlamına gelir. Türkiye’nin demografik dönüşüm süreci, dört ana evrede incelenebilir:
Birinci Evre (Yüksek Doğum ve Ölüm Oranları Dönemi):
- Osmanlı Devleti Dönemi ve Cumhuriyet’in İlk Yılları (1920’ler-1940’lar): Türkiye’nin bu dönemdeki demografik yapısı, yüksek doğum ve ölüm oranlarına sahipti. Halkın büyük çoğunluğu kırsal kesimlerde yaşıyor ve tarım ekonomisi yaygındı. Sağlık hizmetlerinin yetersizliği ve salgın hastalıklar, ölüm oranlarının yüksek olmasına neden oluyordu.
- Nüfus Artış Hızı: Doğum oranları yüksek olmasına rağmen ölüm oranları da yüksek olduğu için nüfus artış hızı düşüktü.
- Savaşlar ve Göçler: Osmanlı İmparatorluğu’nun çöküşü sırasında yaşanan savaşlar, isyanlar ve mübadelelerle birlikte nüfus ciddi göç hareketlerine sahne olmuştu.
İkinci Evre (Doğum Oranlarının Yüksek, Ölüm Oranlarının Azaldığı Dönem):
- 1940’lar-1970’ler: Bu dönemde sağlık hizmetlerinde iyileşmeler, aşılamalar ve tıbbi bakımın artması ile ölüm oranları azalmaya başladı. Özellikle bebek ölümlerinde azalma önemli bir etki yarattı. Ancak doğum oranları hala yüksekti. Dolayısıyla nüfus hızla arttı.
- Kırsal Nüfus Ağırlığı: Kırsal kesimde yaşayan nüfusun çoğunluğu tarımla uğraşmaya devam ederken, büyük aile yapısı nedeniyle doğum oranları yüksek kalmaya devam etti.
- Nüfus Artışı: Nüfus artış hızı bu dönemde en yüksek seviyesine ulaştı. 1950’lerde ortalama nüfus artış hızı %2,5 civarındaydı.
Üçüncü Evre (Doğum Oranlarının Azaldığı, Ölüm Oranlarının Düşük Olduğu Dönem):
- 1980’ler-2000’ler: Türkiye bu dönemde hızlı kentleşme ve sanayileşme sürecine girdi. Kırsal alanlardan kentlere göç hızlandı. Bu göçler sonucunda büyük şehirlerde nüfus artarken kırsal alanlarda nüfus azalmaya başladı. Kentleşme, eğitim seviyesinin yükselmesi ve kadınların iş gücüne daha fazla katılması doğum oranlarının düşmesine neden oldu.
- Aile Planlaması: Aile planlaması programlarının yaygınlaşmasıyla doğum oranları daha da düştü. Küçük aile modeli benimsendi.
- Ölüm Oranları: Tıbbi teknolojilerdeki gelişmeler ve sağlık hizmetlerinin yaygınlaşması ile ölüm oranları çok düşük seviyelere indi.
- Nüfus Artışı: Nüfus artış hızı bu dönemde yavaşladı. 2000’lerde yıllık nüfus artış hızı %1’in altına düştü.
Dördüncü Evre (Düşük Doğum ve Ölüm Oranları Dönemi):
- 2000’ler ve Günümüz: Türkiye, 2000’lerden itibaren düşük doğum ve ölüm oranlarına sahip bir nüfus yapısına geçti. Bu dönemde nüfus artış hızı daha da azaldı ve Türkiye demografik dönüşümün son aşamasına ulaştı.
- Yaşlanan Nüfus: Doğum oranlarının azalması ve yaşam beklentisinin uzaması ile Türkiye’de yaşlı nüfus oranı artmaya başladı. Bu durum, gelecekte yaşlı bakım hizmetleri ve sosyal güvenlik gibi alanlarda önemli değişiklikler gerektirebilir.
- Genç Nüfusun Azalması: Genç nüfus oranı düşmeye devam ederken, iş gücüne katılımda yeni politikaların önemi arttı.
🌟 Demografik Dönüşümün Sonuçları:
- Kentleşme: Türkiye’nin hızlı kentleşme süreciyle birlikte, kırsal nüfus oranı azalmış ve büyük şehirler hızla büyümüştür.
- Nüfus Yoğunluğu ve Dağılımı: Marmara, Ege ve Akdeniz bölgelerinde nüfus yoğunlaşmış, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgeleri’nde ise nüfus seyrekleşmiştir.
- Ekonomik ve Sosyal Değişim: Nüfus yapısındaki değişim, eğitim, sağlık, konut ve iş gücü piyasası üzerinde önemli etkiler yaratmıştır.
- Yaşlanma: Türkiye’de yaşlanan nüfus, sağlık sisteminde ve sosyal güvenlik alanında yeni zorluklar getirmiştir.
