Günümüzde teknolojinin hızla gelişmesiyle birlikte, dünyamızı anlama ve yönetme şeklimiz de değişiyor. Özellikle konum bilgisi içeren verileri toplama, analiz etme ve kullanma konusunda geliştirilen teknolojiler, hayatımızın her alanında karşımıza çıkıyor. İşte bu noktada mekânsal bilgi teknolojileri devreye giriyor.
CBS ve Uzaktan Algılamanın Uygulama Alanları
Mekânsal Bilgi Teknolojileri Giriş
Haritaları düşünün. Eski zamanlarda haritalar sadece kağıt üzerinde çizilen, yerleri gösteren basit araçlardı. Ancak günümüzde haritalar çok daha fazlası haline geldi. Örneğin, telefonunuzdaki harita uygulamasını açtığınızda sadece yolları görmezsiniz. Aynı zamanda trafik yoğunluğunu, hava durumunu, yakındaki restoranları ve daha birçok bilgiyi görebilirsiniz. İşte bu, mekânsal bilgi teknolojilerinin gücüdür.
Düşünün ki bir sıcaklık ve yağış haritasına bakıyorsunuz. Bu haritada sadece şehirlerin isimleri yok, aynı zamanda her bölgenin sıcaklığı renklere göre kodlanmış durumda. Kırmızı bölgeler sıcak, mavi bölgeler soğuk. Ya da bir elektrik dağıtım haritası düşünün. Bu haritada elektrik hatlarının nereden geçtiği, trafoların nerede olduğu, hangi mahallelere elektrik gittiği gösteriliyor. Hatta UNESCO dünya mirası haritasında, kültürel ve doğal miraslarımızın tam konumlarını görebiliyoruz.
Bu haritaların hepsinde ortak olan şey, coğrafi unsurların dağılışını göstermeleri ve belirli bir amaca hizmet etmeleridir. Artık haritalar sadece “burası neresi?” sorusuna cevap vermiyor, aynı zamanda “burada ne var?”, “ne kadar var?”, “nasıl değişiyor?” gibi sorulara da yanıt veriyor.
CBS ve Uzaktan Algılama Tanımı
CBS (Coğrafi Bilgi Sistemleri), konum bilgisi içeren verileri toplayan, depolayan, analiz eden ve görüntüleyen bilgisayar sistemleridir. Bunu bir örnekle açıklayalım: Okulunuzun etrafındaki marketleri düşünün. CBS sayesinde bu marketlerin konumlarını harita üzerinde gösterebilir, hangisinin okula en yakın olduğunu hesaplayabilir, hatta hangi markette hangi ürünlerin satıldığını bile kaydedebilirsiniz.
Uzaktan algılama ise, bir nesneye dokunmadan onun hakkında bilgi toplama teknolojisidir. Uydular ve insansız hava araçları (drone) kullanarak dünya yüzeyinin fotoğraflarını çeker ve bu fotoğraflardan bilgi elde ederiz. Örneğin, bir tarlanın uydudan çekilen fotoğrafına bakarak, ekinlerin sağlıklı olup olmadığını anlayabiliriz.
Bu iki teknoloji birlikte kullanıldığında çok güçlü bir araç ortaya çıkar. Uzaktan algılama ile toplanan veriler, CBS’de analiz edilerek anlamlı bilgilere dönüştürülür. Bu süreç dört aşamadan oluşur:
- Veri toplama: Uydu görüntüleri, GPS cihazları, sensörler kullanılarak veri toplanır.
- Veri depolama: Toplanan veriler bilgisayar sistemlerinde saklanır.
- Veri analizi: Veriler işlenerek anlamlı bilgiler elde edilir.
- Veri görüntüleme: Sonuçlar haritalar, grafikler şeklinde sunulur.
Uygulama Alanları
Mekânsal bilgi teknolojileri hayatımızın birçok alanında kullanılmaktadır. Şimdi bu alanları detaylıca inceleyelim.
Çevresel Analizler
Çevremizi korumak ve doğal kaynaklarımızı sürdürülebilir şekilde kullanmak için mekânsal bilgi teknolojilerinden yararlanırız.
- Doğal kaynakların yönetimi konusunda CBS ve uzaktan algılama çok önemlidir. Örneğin, ormanlarımızın durumunu takip etmek için uydu görüntüleri kullanılır. Bu görüntülerde yeşil alanlar ormanları, kahverengi alanlar ise ormansız bölgeleri gösterir. Zaman içinde çekilen görüntüler karşılaştırılarak orman alanlarının azalıp azalmadığı tespit edilir.
- Arazi kullanımı değişiklikleri de bu teknolojilerle izlenir. Ormansızlaşma ve çölleşme gibi çevresel sorunlar, uydu görüntüleri sayesinde erken fark edilir. Örneğin, Konya Ovası’ndaki çölleşme riski, yıllar boyunca çekilen uydu görüntüleri analiz edilerek tespit edilmiştir.
- Doğal afet risk değerlendirmesi ise can ve mal kayıplarını önlemek için kritik öneme sahiptir. CBS kullanılarak deprem riski yüksek bölgeler, sel riski taşıyan alanlar, heyelan tehlikesi olan yamaçlar belirlenir ve risk haritaları oluşturulur. Bu haritalar sayesinde yeni yapılaşma alanları daha güvenli şekilde planlanır.
Tarım Uygulamaları
Tarım, mekânsal bilgi teknolojilerinin en çok kullanıldığı alanlardan biridir. Tarım alanlarının izlenmesi için uydu görüntüleri kullanılır. Bu görüntülerden hangi arazide ne ekildiği, ekili alanların büyüklüğü tespit edilebilir.
Bitki örtüsü analizi ile ekinlerin sağlık durumu belirlenir. Sağlıklı bitkiler uydu görüntülerinde parlak kırmızı renkte görünürken, hasta veya kurumuş bitkiler daha soluk görünür. Bu sayede çiftçiler hangi bölgeye müdahale etmeleri gerektiğini erkenden fark eder.
Tarımsal su kullanımı optimizasyonu da önemli bir uygulama alanıdır. CBS kullanılarak hangi tarlanın ne kadar suya ihtiyacı olduğu hesaplanır. Böylece su israfı önlenir ve kuraklık dönemlerinde su kaynakları daha verimli kullanılır. Örneğin, Şanlıurfa’daki GAP bölgesinde sulama kanallarının planlanmasında bu teknolojiler kullanılmıştır.
Şehir Yönetimi
Şehirlerimiz sürekli büyüyor ve değişiyor. Bu büyümeyi kontrol altında tutmak ve şehirleri daha yaşanabilir kılmak için mekânsal bilgi teknolojileri kullanılır.
- Kentsel büyüme izleme ile şehirlerin nasıl genişlediği takip edilir. 20 yıl önceki uydu görüntüleri ile günümüzdeki görüntüler karşılaştırılarak, hangi bölgelerde yeni yerleşim alanları oluştuğu, yeşil alanların azalıp azalmadığı belirlenir.
- Altyapı yönetimi konusunda CBS hayati önem taşır. Elektrik hatları, su boruları, kanalizasyon sistemleri, doğalgaz hatları gibi tüm altyapı unsurları CBS’de kayıt altına alınır. Bir arıza olduğunda, arızanın tam yeri hızlıca tespit edilir ve müdahale ekipleri yönlendirilir.
- Ulaşım planlaması da CBS ile yapılır. Trafik yoğunluğu analiz edilerek yeni yollar planlanır, toplu taşıma güzergahları optimize edilir. Navigasyon uygulamalarının size en kısa yolu göstermesi de bu teknoloji sayesindedir.
Su Kaynakları Yönetimi
Su, yaşamın kaynağıdır ve su kaynaklarımızı korumak hayati önem taşır. CBS ve uzaktan algılama, su kaynaklarının haritalanması ve izlenmesinde kullanılır.
Barajların ve göllerin su seviyesi uydu görüntüleri ile takip edilir. Kuraklık dönemlerinde su seviyesindeki azalma tespit edilerek, su kullanımı konusunda önlemler alınır. Örneğin, İstanbul’un barajlarındaki doluluk oranı düzenli olarak izlenir ve su tasarrufu uyarıları bu verilere dayanarak yapılır.
Su kalitesi de uzaktan algılama ile kontrol edilebilir. Kirli sular uydu görüntülerinde farklı renklerde görünür. Böylece hangi göl veya nehrin kirlendiği tespit edilir.
Çevre Koruma
Biyoçeşitliliğin korunması için doğal yaşam alanlarının haritalanması gerekir. CBS kullanılarak hangi bölgelerde hangi hayvan türlerinin yaşadığı, göç yolları, beslenme alanları belirlenir. Bu bilgiler sayesinde koruma alanları oluşturulur.
Nesli tükenmekte olan hayvanların yaşam alanları özel olarak izlenir. Örneğin, Akdeniz foklarının yaşadığı kıyılar CBS’de işaretlenerek, bu bölgelerde yapılaşma engellenir.
Afet Yönetimi
Afetler, önceden tahmin edilmesi ve zarar azaltıcı önlemler alınması gereken olaylardır. Mekânsal bilgi teknolojileri afet yönetiminin her aşamasında kullanılır.
- Afet öncesi: Risk analizleri yapılır, tehlikeli bölgeler belirlenir, tahliye yolları planlanır.
- Afet sırası: Afet bölgesi gerçek zamanlı olarak izlenir, kurtarma ekipleri yönlendirilir, etkilenen alanlar tespit edilir.
- Afet sonrası: Hasar tespiti yapılır, yardımların dağıtımı planlanır, yeniden yapılanma çalışmaları organize edilir.
Deprem takibi için sismograf istasyonlarından gelen veriler CBS’de gösterilir. Sel ve taşkın riski için yağış verileri ve nehir seviyeleri izlenir. Orman yangınları uydu görüntüleri ile tespit edilir ve yayılma yönü belirlenerek müdahale planı yapılır.
Türkiye’de Mekânsal Bilgi Teknolojileri Kullanımı
Türkiye’de birçok kamu kurumu ve özel sektör kuruluşu mekânsal bilgi teknolojilerini aktif olarak kullanmaktadır. Harita Genel Müdürlüğü, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü, Meteoroloji Genel Müdürlüğü, AFAD gibi kurumlar CBS altyapılarını kurmuş ve birbirleriyle entegre çalışmaktadır.
Özel sektörde ise kargo firmaları teslimat rotalarını optimize etmek, telekomünikasyon şirketleri baz istasyonu yerlerini belirlemek, perakende zincirleri yeni mağaza yerlerini seçmek için bu teknolojileri kullanır.
Bu teknolojilerin kullanımı, doğal ve beşeri kaynaklarımızın sürdürülebilir kullanımını sağlar. Örneğin, tarım arazilerinin korunması, ormanların izlenmesi, su kaynaklarının verimli kullanılması gibi konularda büyük fayda sağlanmaktadır.
AYDES (Afet Yönetim ve Karar Destek Sistemi)
AYDES Tanıtımı
AYDES, Türkiye’nin afet yönetimi konusundaki en önemli teknolojik altyapılarından biridir. AFAD (Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı) tarafından geliştirilen bu sistem, afetlere hazırlık, müdahale ve iyileştirme süreçlerini teknoloji ile destekler.
AYDES, TAMP (Türkiye Afet Müdahale Planı) bilişim altyapısını oluşturur. TAMP, ülkemizde meydana gelebilecek afetlere nasıl müdahale edileceğini belirleyen ulusal plandır. AYDES ise bu planın bilgisayar ortamında uygulanmasını sağlayan sistemdir.
Sistem web tabanlı olarak çalışır. Bu demektir ki, internet bağlantısı olan her yerden sisteme erişilebilir. Afet koordinasyon merkezindeki yetkililer, sahadaki ekipler, hatta vatandaşlar bile sistemin ilgili bölümlerini kullanabilir. Gerçek zamanlı veri aktarımı sayesinde, afet anında en güncel bilgiler sistemde yer alır.
AYDES Bileşenleri
AYDES üç ana sistemden oluşur. Her bir sistem, afet yönetiminin farklı aşamalarında devreye girer ve birbiriyle entegre çalışır.
Olay Komuta Sistemi
Bu sistem, afete hazırlık ve müdahale süreçlerini yönetir. TAMP’ta tanımlanan hizmet grupları (arama kurtarma, sağlık, güvenlik vb.) bu sistem üzerinden koordine edilir.
Yazılım tabanlı yönetim modeli sayesinde, hem yerel hem de ulusal düzeyde organizasyon sağlanır. Örneğin, bir deprem olduğunda, merkezdeki yetkililer hangi illere kaç arama kurtarma ekibi gönderileceğine bu sistem üzerinden karar verir.
Sistemin en önemli özelliği esnek ve etkin kaynak yönetimi sağlamasıdır. Eldeki kaynaklar (personel, araç, malzeme) sisteme kayıtlıdır ve ihtiyaç duyulan yere hızlıca yönlendirilir.
İletişim ve Koordinasyon
Afet anında iletişim hayati önem taşır. AYDES, SMS, e-posta ve anlık mesajlaşma özelliklerine sahiptir. Bir afet meydana geldiğinde, ilgili tüm personele otomatik bildirimler gönderilir.
Hizmet grupları arasında sürekli iletişim sağlanır. Örneğin, arama kurtarma ekibi bir yaralı bulduğunda, sağlık ekibine anında haber verilir. Bu sayede zaman kaybı önlenir ve hayat kurtarılır.
Mekânsal Bilgi Sistemi
AYDES’in kalbi sayılabilecek bu bileşen, CBS teknolojilerini kullanarak afet yönetimini destekler. Sürdürülebilir afet yönetimi için gerekli tüm coğrafi veriler bu sistemde toplanır.
Sistem, gerçek zamanlı veri güncelleme özelliğine sahiptir. Sahadaki ekipler, mobil cihazlarla topladıkları verileri anında sisteme yükler. Merkezdeki yetkililer bu verileri harita üzerinde görür ve hızlı kararlar alır.
Mekânsal sorgu ve analizler yapılabilir. Örneğin, “Deprem bölgesine en yakın hastane nerede?” veya “Bu bölgede kaç kişi yaşıyor?” gibi sorulara anında cevap alınır.
Uygulama Alt Bileşenleri ve Menüleri
AYDES’in mekânsal bilgi sistemi 12 temel araçtan oluşur:
- Harita Araçları: Harita üzerinde mesafe ölçme, alan hesaplama, katmanları açıp kapama gibi işlemler yapılır. Koordinat sistemi değiştirilerek farklı projeksiyon sistemleri kullanılabilir.
- Coğrafi Analiz: Yakınlık analizi ile “hastaneye 5 km mesafedeki yerleşim yerleri” gibi sorgular yapılır. Alan sorgulama ile belirli bir bölgedeki nüfus, bina sayısı gibi bilgiler elde edilir.
- Coğrafi Veri Girişi: Afet bölgesindeki tesisler, hasar gören binalar, risk altındaki alanlar sisteme girilir.
- Rota Araçları: Kurtarma ekipleri için en kısa güzergah hesaplanır. Köprü yıkılmışsa alternatif rotalar belirlenir.
- Servisler: Tapu, Kadastro, Meteoroloji gibi kurumların verileri sisteme entegre edilmiştir. Bir binanın sahibi kim, hava durumu nasıl olacak gibi bilgiler anında alınır.
- Altlık Haritalar: Ortofoto (düzeltilmiş hava fotoğrafları), uydu görüntüleri ve sokak haritaları kullanılarak bölge detaylı incelenir.
- Adres Arama: Herhangi bir adres yazılarak o konumun harita üzerindeki yeri bulunur.
- Depremler: Kandilli Rasathanesi’nden gelen verilerle gerçek zamanlı deprem takibi yapılır.
- Coğrafi Araçlar: Dış kaynaklardan dosya yükleme işlemleri gerçekleştirilir.
- Arama/Sorgulama: Veri tabanında detaylı aramalar yapılır.
- Planlama Araçları: Afet sonrası yerleşim alanları, geçici barınma merkezleri planlanır.
- Katman Yönetim Araçları: Haritada gösterilen verilerin özellikleri (meta veri) görüntülenir.
İyileştirme Sistemi
Afet sonrası süreçleri yöneten bu sistem, CBS destekli çalışmalarla hasar tespiti ve yeniden yapılanma faaliyetlerini organize eder.
Hasar tespit süreçleri mobil uygulamalarla desteklenir. Sahada görevli mühendisler, binaları tek tek gezerek hasar durumlarını sisteme girerler. GPS ile konum bilgisi otomatik alındığından, hangi binanın nerede olduğu karışmaz.
Hak sahipliği belirleme işlemleri de bu sistem üzerinden yapılır. Kimin ne kadar zarar gördüğü, ne kadar yardım alacağı kayıt altına alınır ve takip edilir.
Yer seçimi çalışmaları için güvenli alanlar belirlenir. Yeni yerleşim yerleri planlanırken, fay hatlarından uzak, heyelan riski olmayan, sel bölgesi dışında kalan alanlar CBS analizleri ile tespit edilir.
Mekânsal Bilgi Sistemleri Modülleri
İyileştirme sisteminin 12 modülü vardır ve bunlar entegre çalışır:
- Otomatik Görev Tanımlama: Hasar tespit ekiplerinin hangi bölgede çalışacağı otomatik belirlenir.
- Prodakt Modülü: Afetin ilk etkilerini hızlıca belirlemek için kullanılır.
- Genel Hayata Etkinlik: Afet sonrası normal hayata dönüş için hasar tespiti başlatılır.
- İtiraz Hasar Dilekçesi: Vatandaşların hasar tespit sonuçlarına itirazları alınır.
- Teslim Tesellüm Formu: Hazırlanan raporların teslim edilmesi işlemleri yapılır.
- Tarımsal Zarar Tespit: Tarım arazilerindeki ve hayvanlardaki zararlar tespit edilir.
- Manuel Görev Tanımlama: Özel durumlarda manuel görevlendirmeler yapılır.
- Afet Ekibi Belirleme: Hangi personelin hangi görevi yapacağı belirlenir.
- Kesin Hasar Tespit: Detaylı inceleme sonucu kesin hasar durumu belirlenir.
- İtiraz Hasar Tespit: İtirazlar değerlendirilerek yeniden tespit yapılır.
- Muhtarlık Tutanağı: Muhtarlardan yerel bilgiler toplanır.
- Haritalı Raporlar: Tüm veriler harita üzerinde görselleştirilerek raporlanır.
Konuyla İlgili Terimler Özeti
- CBS (Coğrafi Bilgi Sistemleri): (⭐⭐⭐) Konum bilgisi içeren verileri toplayan, depolayan, analiz eden ve harita üzerinde gösteren bilgisayar sistemleridir. Örneğin, şehirdeki tüm okulların konumlarını, öğrenci sayılarını ve ulaşım güzergahlarını bir arada gösterebilen sistemdir.
- Uzaktan Algılama: (⭐⭐⭐) Uydu ve hava araçları kullanarak, yeryüzü hakkında dokunmadan bilgi toplama teknolojisidir. Bir tarlanın sağlık durumunu uydulardan çekilen fotoğraflarla anlamak gibi.
- AYDES: (⭐⭐⭐) Afet Yönetim ve Karar Destek Sistemi’nin kısaltmasıdır. AFAD tarafından kullanılan, afet öncesi, sırası ve sonrasında koordinasyonu sağlayan web tabanlı sistemdir.
- TAMP: (⭐⭐) Türkiye Afet Müdahale Planı’nın kısaltmasıdır. Ülkemizde afet olduğunda kimin ne yapacağını belirleyen ulusal plandır.
- Mekânsal Veri: (⭐⭐) Konum bilgisi içeren verilerdir. Bir okulun enlem-boylam bilgisi, bir hastanenin adresi mekânsal veridir.
- Ortofoto: (⭐⭐) Geometrik bozuklukları düzeltilmiş hava fotoğrafıdır. Normal fotoğraftan farklı olarak ölçüm yapılabilir.
- Altlık Harita: (⭐) Üzerine başka veriler eklenen temel haritadır. Google Maps’teki sokak haritası bir altlık haritadır.
- Meta Veri: (⭐) Veri hakkındaki veridir. Bir fotoğrafın ne zaman, nerede, hangi cihazla çekildi ği bilgisi meta veridir.
