Canlıların Ortak Özellikleri

Bikifi Instagram'da

Canlıların yaşamsal faaliyetlerini sürdürebilmesi için gerekli olan belirli temel özellikler vardır. Canlı organizmalar arasında çok fazla farklılık olmasına rağmen bir çok ortak yönler bulunmaktadır. Bunlara canlıların ortak özellikleri denir. Bir nevi canlı olma şartlarıdır (aşağıdaki herhangi bir madde sağlanmazsa o organizmaya canlı diyemeyiz). Canlıların ortak özellikleri şu şekilde sıralanabilir:

1. Hücresel yapıda olmak
2. Organizasyona sahip olmak
3. Beslenmeyi sağlamak
4. Enerji üretimi ve tüketimi yapmak
5. Metabolizma
6. Boşaltım yapmak
7. Büyüme ve gelişme
8. Üreme ve çoğalma
9. Uyarılara tepki
10. Homeostaziyi korumak
11. Varyasyon ve Adaptasyon

Hücresel Yapı

Canlıların temel yapı birimi hücredir. Tek hücreli (örneğin bakteriler) veya çok hücreli (bitkiler, hayvanlar, mantarlar) canlılar hücrelerden oluşur. Hücrelerin yapısı prokaryot ve ökaryot olmak üzere iki ana gruba ayrılır:

• Prokaryot Hücre: Belirgin bir çekirdeği ve zarlı organelleri yoktur. Bakteri ve arkeler bu grupta yer alır. Örneğin öglena, amip ve paramesyum tek hücreli canlılardır.
• Ökaryot Hücre: Çekirdekleri ve zarlı organelleri vardır. Amip, öglena, paramesyum gibi tek hücreliler ile bitkiler, hayvanlar ve mantarlar ökaryot hücre yapısına sahiptir.

Organizasyon

Bir canlının iç yapısının düzenlenmesi ve farklı yapıların bir araya gelerek sistemler oluşturması “organizasyon” olarak tanımlanır. Çok hücreli canlılarda hücreler dokuları, dokular organları, organlar ise organ sistemlerini meydana getirir. Bu düzen, canlının yaşamsal faaliyetlerini uyumlu bir şekilde sürdürmesini sağlar. Çok hücreli canlılar için organizasyon yapısı küçükten büyüğe göre sıralandığında şu şekildedir:

Atom –> Molekül –> Organel –> Hücre –> Doku –> Organ –> Sistem –> Organizma

• Atom: Bir elementin özelliklerini gösteren en küçük birimdir.
• Molekül: Birbirine bağlanan atomlardan oluşur.
• Organel: Özel bir fonksiyonu yerine getiren hücre içi yapıdır.
• Hücre: Canlılık özelliklerine sahip olan en küçük birimdir.
• Doku: Yapı ve görev bakımından benzer hücrelerden oluşur.
• Organ: Özel bir görevi yapmak için bir araya gelen birçok dokudan oluşmuş vücut bölümüdür.
• Sistem: Hayati bir vücut fonksiyonunu yerine getirmek için birlikte çalışan organlar grubudur.
• Organizma: Sistemler bir araya gelerek organizmayı oluşturur.

Beslenme

Canlıların yapılarını oluşturmak ve enerjilerini sağlamak için beslenmeleri gerekir. Beslenme biçimi, türden türe farklılık gösterir:

• Ototrof (Üretici) Beslenme: Bitkiler gibi bazı canlılar ışık enerjisini kullanarak (örneğin fotosentez) ihtiyaç duydukları besinleri kendileri üretir.
• Heterotrof (Tüketici) Beslenme: Hayvanlar ve mantarlar gibi canlılar besinlerini dış ortamdan hazır alır.
• Hem Ototrof Hem Heterotrof: Öglena gibi bazı tek hücreli canlılar koşullara göre hem üretici hem de tüketici olabilmektedir.

Enerji Üretimi ve Tüketimi

Canlılar hareket etme, büyüme, gelişme ve üreme gibi süreçler için enerjiye gereksinim duyar. Besinlerin hücresel düzeyde parçalanmasıyla (örneğin solunum) açığa çıkan enerji, hücrelerin kullanabileceği en temel enerji molekülü olan ATP’ye dönüştürülür. Hücre içi faaliyetlerde (kas kasılması, protein sentezi vb.) sürekli ATP kullanılır ve üretilir. Enerji üretimi ifade edilirken ATP sentezlemek, enerji tüketimi ifade edilirken de ATP harcanması ifadeleri kullanılabilir.

Metabolizma

Metabolizma, organizmada gerçekleşen tüm kimyasal reaksiyonların bütünüdür. Anabolizma (yapım) ve katabolizma (yıkım) olarak ikiye ayrılır. Anabolik reaksiyonlar, küçük moleküllerin birleşerek büyük moleküller oluşturmasını sağlar; katabolik reaksiyonlar ise büyük moleküllerin parçalanarak enerji elde edilmesini ve atık maddelerin uzaklaştırılmasını içerir. Metabolizmanın dengede tutulması, canlının yaşamını sürdürmesi açısından kritiktir.

• Anabolik olaylar > Katabolik olaylar –> Canlı büyür.
• Anabolik olaylar = Katabolik olaylar –> Büyüme durur (Yetişkinlik)
• Anabolik olaylar < Katabolik olaylar –> Canlı yaşlanır.

Boşaltım

Boşaltım, metabolizma sonucunda oluşan atıkların vücuttan uzaklaştırılması sürecidir. Örneğin bitkiler terleme, damlama (yaprak dökülmesi) gibi yöntemlerle atıklarını uzaklaştırırken insanlarda böbrekler aracılığıyla idrar oluşumu ve akciğerler aracılığıyla karbondioksit atılımı gerçekleşir. Bu süreç, iç dengenin (homeostazi) korunmasına yardımcı olur.

UYARI: Dışkılama bir boşaltım değil; sindirilmeyen besinlerin atılmasıdır. Dışkı metabolizma sonucu oluşmaz.

Büyüme ve Gelişme

• Büyüme
  • Tek hücreli canlılarda sitoplazma hacminin artışı şeklinde, çok hücrelilerde ise hücre sayısının çoğalmasıyla sağlanır.
  • Bitkilerde hayatları boyunca devam eden bir büyüme görülürken hayvanlarda büyüme belli bir noktadan sonra durabilir.
  • Bebeğin boyunun uzaması bir büyüme çeşididir.
• Gelişme:
  • Canlının sahip olduğu yapıların olgunlaşarak belirli görevleri yapabilecek düzeye ulaşmasıdır.
  • Yeni dokuların oluşumu, hücrelerin farklılaşması ve üreme sisteminin aktifleşmesi gibi süreçler gelişme kapsamında ele alınır.
  • Bebeğin emeklemesi, yürümesi ve koşması bir gelişme çeşididir.

Üreme

Üreme, türün devamlılığını sağlamak amacıyla yeni bireyler oluşturma sürecidir. Canlılar eşeysiz ve eşeyli olmak üzere iki temel üreme biçimi gösterir. Eşeysiz üremede döllenme olmaksızın yeni bireyler meydana gelirken, eşeyli üremede dişi ve erkek üreme hücrelerinin birleşmesi söz konusudur.

Uyarılara Tepki

Canlılar, çevrelerinde oluşan fiziksel veya kimyasal değişimlere tepki vererek uyum sağlamaya çalışır. Tek hücreli canlılardan çok hücrelilere kadar her canlı, olumsuz koşullardan kaçmaya veya avantajlı kaynaklara yönelmeye yönelik tepkiler (fizyolojik veya davranışsal) gösterebilir. Bu tepkiler, organizmanın hayatta kalma şansını artırır.

Bitki gibi nispeten tepkisiz gibi gözüken canlılar da çevreye tepki verirler. Bitki gövdelerinin yer çekiminin tersine yönelmesi köklerinin ise yer çekimine doğru yönelmesi bir tepki hareketi olarak yorumlanmaktadır.

Homeostazi

Homeostazi, canlının iç ortamının dengede tutulmasını sağlayan mekanizmaları ifade eder. Vücut ısısının, su miktarının, pH dengesinin ve iyon konsantrasyonlarının belli sınırlar içinde tutulması homeostazinin sonucudur. Bu sayede canlılar, dış ortamda meydana gelen değişikliklere uyum sağlayarak sağlıklı bir yaşam sürdürür.

Varyasyon ve Adaptasyon

• Varyasyon: Aynı türe ait bireyler arasındaki farklılıklardır. Bu farklılıklar, genetik (mutasyonlar, kalıtsal aktarımlar) ve çevresel etkenlerden kaynaklanabilir.
• Adaptasyon (Uyum): Bir canlının bulunduğu ortama uyum sağlayarak hayatta kalma ve üreme şansını artıran, kalıtsal nitelikteki özellikleridir. Kamuflaj, vücut şekli, renk değiştirme veya fizyolojik düzenlemeler adaptasyona örnek olarak verilebilir.

Virüsler

Virüsler, hücre yapısına tam olarak uymayan, “canlı mı cansız mı” tartışmalarına konu olan varlıklardır. Çoğu kez cansız bir parçacık gibi davranırlar ancak konak hücreye girdiklerinde çoğalırlar. Prokaryot veya ökaryot hücrelere göre çok daha basit bir yapıları vardır. Kendi başlarına metabolik faaliyet gösteremedikleri için, canlıların ortak özelliklerinden bazılarını (örneğin enerji üretimi) gerçekleştiremezler; bu nedenle sınırda bir konumda bulunurlar.