Dünyamızın yüzeyi, milyonlarca yıl boyunca sürekli değişim içinde olmuştur. Bugün gördüğümüz dağlar, vadiler, ovalar ve kıyılar, aslında doğanın uzun bir çalışmasının sonucudur. Yeryüzünü şekillendiren bu güçlere dış etkenler diyoruz. Su, rüzgar, buzullar ve hatta canlılar, kayaları aşındırır, parçalar, taşır ve başka yerlere biriktirir. Bu süreçler sayesinde yeryüzü sürekli yeniden şekillenir.
Aşınma, Taşınma ve Biriktirme
Yeryüzü şekillerinin oluşumunda üç temel süreç vardır: aşınma, taşınma ve biriktirme. Bu süreçler birbirini takip eder ve yeryüzünün görünümünü değiştirir.
Aşınma ve Taşınma Süreci
Aşınma (kayaların parçalanması ve ufalanması), yeryüzündeki kayaların çeşitli dış etkenlerle parçalanması sürecidir. Kayalar önce parçalanır, sonra bu parçalar taşınır. İşte bu taşınma sürecine de erozyon diyoruz.
Erozyon
Erozyon (toprağın ve kaya parçalarının taşınması), yeryüzü şekillerinin değişimindeki en önemli süreçtir. Su, rüzgar ve buzullar, parçaladıkları malzemeyi başka yerlere taşır.
Erozyonun etkileri:
- Su erozyonu: Yağmur suları toprağı yıkar ve akarsularla taşır.
- Rüzgar erozyonu: Özellikle kurak bölgelerde ince toprak tanelerini savurur.
- Buzul erozyonu: Dev buz kütleleri hareket ederken kayaları sürükler.
⚠️ Önemli Not: Türkiye’de her yıl milyonlarca ton verimli toprak erozyonla kaybediliyor. Bu durum tarım alanlarımız için büyük bir tehdit oluşturuyor.
Kütle Hareketleri
Kütle hareketleri (yerçekimi etkisiyle yamaç malzemesinin hareketi), yamaçlardaki toprak ve kaya kütlelerinin yerçekimi etkisiyle aşağı doğru hareketidir. En yaygın örnekleri:
- Heyelan: Yamaçtaki toprak ve kaya tabakalarının kayarak aşağı inmesi
- Kaya düşmesi: Dik yamaçlardan kopan kaya bloklarının yuvarlanması
- Çığ: Kar kütlelerinin yamaçtan hızla aşağı akması
Türkiye’de özellikle Karadeniz Bölgesi’nde yoğun yağışlardan sonra heyelanlar sık görülür. Rize, Trabzon gibi illerde her yıl onlarca heyelan meydana gelir.
Biriktirme Süreci
Biriktirme (sedimantasyon – taşınan malzemenin birikmesi), aşınma ve taşınma sonucu getirilen malzemelerin uygun yerlerde birikmesidir. Akarsular malzemelerini denize döküldükleri yerde, rüzgar ise enerjisini kaybettiği yerde biriktirir.
Biriktirme türleri:
- Alüvyon (akarsu taşıdığı kum, çakıl, mil): Akarsuyun taşıdığı ve biriktirdiği malzeme
- Delta oluşumu: Akarsuların denize döküldüğü yerde oluşan üçgen şeklindeki birikinti
- Kumul oluşumu: Rüzgarın taşıdığı kumların birikmesiyle oluşan tepeler
Aşınım ve Birikim Süreçlerinde Suyun Etkisi
Su, yeryüzünü şekillendiren en güçlü etkendir. Akarsular, yeraltı suları, denizler ve buzullar halinde bulunan su, sürekli olarak yeryüzünde değişiklikler yaratır.
Akarsular ve Yeryüzü Şekillendirmesi
Akarsular, kaynağından denize döküldüğü yere kadar sürekli çalışan doğal heykeltraşlardır. Yatağını kazarak vadiler oluşturur, taşıdığı malzemeyle ovalar yaratır.
Akarsu Aşındırması
Akarsular üç farklı şekilde aşındırma yapar:
- Derine aşındırma: Akarsu yatağını derinleştirerek vadi oluşturur.
- Yana aşındırma: Vadi yamaçlarını genişleterek geniş vadiler oluşturur.
- Geriye aşındırma: Kaynak bölgesine doğru aşındırarak vadiyi uzatır.
Akarsuların taşıma gücü formülü:
Burada Q taşıma gücü, v akış hızı, k ise sabit bir katsayıdır. Bu formül bize akış hızı iki katına çıktığında taşıma gücünün dört katına çıktığını gösterir.
Vadi Tipleri
Akarsular farklı koşullarda farklı vadi tipleri oluşturur:
- V profilli vadiler: Genç akarsuların oluşturduğu derin ve dar vadiler
- U profilli vadiler: Buzulların aşındırmasıyla genişlemiş vadiler
- Kanyon vadiler: Çok derin ve dar, dik yamaçlı vadiler
- Boğaz vadiler: Dağları yararak geçen dar ve derin vadiler
Türkiye’den örnekler: Sakarya Boğazı, Köprülü Kanyon, Ihlara Vadisi
Akarsu Biriktirme Şekilleri
Akarsular taşıdıkları malzemeyi enerjilerinin azaldığı yerlerde biriktirir. Bu birikintiler farklı şekiller oluşturur.
Delta Oluşumu
Delta (akarsu ağzı birikintisi), akarsuların denize veya göle döküldüğü yerde oluşan üçgen şeklindeki düzlüktür. En ünlü örnek Nil Deltası’dır. Mısır’ın bereketli tarım alanları bu delta üzerindedir.
Türkiye’den delta örnekleri:
- Çukurova (Seyhan-Ceyhan deltası)
- Bafra Ovası (Kızılırmak deltası)
- Söke Ovası (Büyük Menderes deltası)
Taşkın Ovası
Taşkın ovası (akarsu taşkın alanı), akarsuların taşkın zamanlarında yatak dışına taşarak oluşturduğu düz alanlardır. Bu ovalarda:
- Menderes (kıvrımlı akarsu yatağı): Akarsuların eğimin az olduğu yerlerde kıvrılarak akması
- Taraça (eski taşkın ovası kalıntısı): Akarsuların eski taşkın ovalarının basamaklar halindeki kalıntıları
Çözünebilen Kayaçlarda Aşınım
Kireçtaşı, jips ve kaya tuzu gibi suda çözünebilen kayaçlarda özel bir aşınım türü görülür: Karstlaşma (çözünme ile şekillenme).
Yeryüzü Karstik Şekilleri
Karstik arazilerde yeryüzünde şu şekiller oluşur:
- Lapya: Kireçtaşı yüzeyinde oluşan oluklar ve yivler
- Dolin: Huniye benzeyen çukurluklar (çapı birkaç metreden yüzlerce metreye kadar)
- Uvala: Birkaç dolinin birleşmesiyle oluşan büyük çukurluk
- Polye: Çok sayıda dolinin birleşmesiyle oluşan geniş düzlük
Çözünme süreci şöyle gerçekleşir:
Bu kimyasal tepkime, kireçtaşının (CaCO₃) karbondioksitli su ile çözünmesini gösterir.
Yeraltı Karstik Şekilleri
Yeraltında ise daha ilginç şekiller oluşur:
- Mağara: Yeraltı sularının kireçtaşını çözmesiyle oluşan boşluklar
- Obruk: Mağara tavanının çökmesiyle oluşan derin çukurlar
- Sarkıt: Mağara tavanından sarkan kireç oluşumları
- Dikit: Mağara tabanından yükselen kireç oluşumları
Mağara Oluşumu
Mağaralar, yeraltı sularının kireçtaşını uzun süre çözmesiyle oluşur. Sarkıt ve dikitler ise çözünmüş kireçin yeniden kristalleşmesiyle meydana gelir. Bu süreçte oluşan traverten (sıcak su kaynağı kireç birikintisi), Pamukkale’nin beyaz taraçalarını oluşturan kayaç türüdür.
Kıyılarda Aşınım ve Birikim
Deniz kıyıları, dalga ve akıntıların sürekli çalıştığı dinamik alanlardır.
Kıyı Aşındırma Şekilleri
- Falez (deniz yarı – dik kıyı): Dalgaların kıyıyı aşındırmasıyla oluşan dik yamaçlar
- Dalga aşındırma platformu: Falezin önünde oluşan düz kayalık alan
Kıyı Biriktirme Şekilleri
- Kumsal: Dalga ve akıntıların taşıdığı kum ve çakılların birikmesiyle oluşan alan
- Kıyı oku: Kıyıdan denize doğru uzanan kum birikintisi
- Tombolo: Bir adayı anakaraya bağlayan kum birikintisi
- Lagün: Kıyı okunun bir koyun ağzını kapatmasıyla oluşan sığ göl
Kıyı Tipleri
Türkiye’nin üç tarafı denizlerle çevrili olduğu için farklı kıyı tipleri görülür:
- Boyuna kıyı: Dağların kıyıya paralel uzandığı düz kıyılar (Karadeniz kıyıları)
- Enine kıyı: Dağların kıyıya dik uzandığı girintili çıkıntılı kıyılar (Ege kıyıları)
- Ria kıyı: Akarsu vadilerinin denizle dolmasıyla oluşan kıyılar
- Fiyort kıyı: Buzul vadilerinin denizle dolmasıyla oluşan derin koylu kıyılar
Özel Kıyı Tipleri
- Dalmaçya tipi kıyı: Kıyıya paralel ada dizilerinin bulunduğu kıyılar
- Resifli kıyı: Mercan kayalıklarının oluşturduğu kıyılar
- Skayerli kıyı: Buzul aşındırmasıyla oluşmuş kayalık adacıklı kıyılar
Buzullaşma Alanlarında Aşınım ve Birikim
Buzullar, yeryüzünün en güçlü aşındırıcılarından biridir. Özellikle buzul çağlarında geniş alanları kaplamış ve derin izler bırakmışlardır.
Buzul Aşındırması
Buzullar hareket ederken altındaki ve yanındaki kayaları koparır ve sürükler. Bu sürece abrazyon (buzul sürtünmesi) denir.
Buzul aşındırma şekilleri:
- Sirk: Buzulun doğduğu dağ yamaçlarındaki çanak şeklindeki çukurluk
- Buzul vadisi: U şeklindeki geniş ve derin vadi
- Fiyort: Buzul vadisinin denizle dolmuş hali
- Hörgüç kaya: Buzulun yonttuğu yuvarlak tepeler
Buzul Vadisi Oluşumu
Buzul vadileri karakteristik U profiline sahiptir. Normal akarsu vadilerinin V şeklinden farklı olarak tabanı düz, yamaçları diktir. Bu vadiler buzulun dev bir rende gibi çalışmasıyla oluşur.
Buzul Biriktirmesi
Buzullar, taşıdıkları malzemeyi eridikleri yerlerde bırakır. Bu birikintilere moren (buzul tortusu) denir.
Moren Tipleri
- Cephe moreni: Buzulun önünde biriken malzeme
- Yan moren: Buzul vadisinin kenarlarında biriken malzeme
- Taban moreni: Buzulun altında sıkışarak biriken malzeme
Diğer buzul birikinti şekilleri:
- Drumlin: Buzulun altında oluşan oval tepecikler
- Sandur: Buzul önünde eriyen suların yaydığı düzlük
Aşınım ve Birikim Süreçlerinde Rüzgarların Etkisi
Rüzgar, özellikle kurak ve yarı kurak bölgelerde önemli bir şekillendirici güçtür. Bitki örtüsünün az olduğu çöllerde rüzgarın etkisi daha belirgindir.
Rüzgar Aşındırması
Rüzgar iki şekilde aşındırma yapar:
Deflasyon
Deflasyon (rüzgar süpürmesi), rüzgarın ince toprak tanelerini yerden kaldırarak taşımasıdır. Bu süreç sonucunda:
- Çöl kaldırımı: İnce taneler uçurulunca geriye kalan iri çakıl örtüsü
- Tava: Rüzgarın oyduğu sığ çukurluklar
Abrazyon
Abrazyon (rüzgar aşındırması), rüzgarın taşıdığı kum tanelerinin kayaları zımparalayarak aşındırmasıdır. Bu süreçle oluşan şekiller:
- Yardang: Rüzgar yönüne paralel uzanan kayalık sırtlar
- Mantar kaya: Tabanı incelerek mantar şeklini almış kayalar
Rüzgar aşındırması, adeta doğal bir kumlama makinesi gibi çalışır. Taşıdığı kum taneleri kayaları yontar.
Rüzgar Biriktirmesi
Rüzgar, taşıdığı malzemeyi enerjisini kaybettiği yerlerde biriktirir.
Kumul Oluşumu
Kumul (kum tepesi), rüzgarın taşıdığı kumların birikmesiyle oluşan tepelerdir. Farklı kumul tipleri vardır:
- Barkhan: Hilal şeklinde kumul (iç bükey kısmı rüzgar yönünü gösterir)
- Seyf kumulu: Kılıç şeklinde uzun kumul
- Yıldız kumul: Farklı yönlerden esen rüzgarlarla oluşan yıldız şeklinde kumul
Sahra Çölü’nde bazı kumullar 300 metreye kadar yükselebilir. Türkiye’de ise İğneada ve Patara’da küçük kumul alanları bulunur.
Lös (ince toz birikintisi): Rüzgarın çok uzak mesafelerden taşıdığı ince tozların birikmesiyle oluşur. Çin’deki lös platoları dünyanın en verimli tarım alanlarındandır.
Yeryüzünün Şekillenmesinde Canlıların Etkisi
Yeryüzünü şekillendiren yalnızca fiziksel güçler değildir. Canlılar da önemli değişiklikler yaratır.
İnsan Etkisi
İnsanoğlu, özellikle son yüzyıllarda yeryüzünde büyük değişiklikler yapmıştır. Bu nedenle günümüz Antroposen (insan çağı) olarak adlandırılır.
İnsan etkileri:
- Baraj yapımıyla vadilerin göle dönüşmesi
- Madencilikle dağların oyulması
- Polder (denizden kazanılan arazi) yapımı – Hollanda’nın %20’si denizden kazanılmıştır
- Kentleşmeyle doğal alanların değişmesi
Bitki ve Hayvan Etkisi
- Bitkilerin etkisi: Kökler kayaları parçalar, toprak oluşumuna katkıda bulunur
- Hayvanların etkisi: Yuva kazma, oyuk açma gibi faaliyetlerle küçük ölçekli değişimler yaratır
Mercan polipleri gibi bazı canlılar ise devasa resifler oluşturarak kıyı şekillerini tamamen değiştirebilir.
Konuyla İlgili Terimler Özeti
- Erozyon: (⭐⭐⭐) Toprak ve kaya parçalarının su, rüzgar ve buzul gibi dış etkenlerle aşındırılarak taşınması sürecidir. Türkiye’de yılda 500 milyon ton toprak erozyonla kaybediliyor. Özellikle yanlış tarım uygulamaları ve ormansızlaşma erozyonu hızlandırıyor.
- Karstlaşma: (⭐⭐⭐) Kireçtaşı, jips gibi suda çözünebilen kayaçların yeraltı ve yerüstü sularının etkisiyle çözünerek özel şekillerin oluşması sürecidir. Antalya’daki mağaralar ve Konya’daki obruklar karstlaşmanın güzel örnekleridir.
- Delta: (⭐⭐) Akarsuların denize veya göle döküldüğü yerde taşıdıkları alüvyonları biriktirmesiyle oluşan, genellikle üçgen şeklindeki verimli düzlüklerdir. Çukurova, ülkemizin en büyük deltasıdır.
- Vadi: (⭐⭐) Akarsuların yatağını kazarak oluşturduğu, yamaçlarla çevrili uzun çukur alanlardır. Ihlara Vadisi gibi turistik vadilerimiz hem doğal güzellik hem de tarih barındırır.
- Moren: (⭐⭐) Buzulların taşıdığı ve eridiği yerlerde bıraktığı kum, çakıl ve kaya bloklarından oluşan birikinti malzemesidir. Kaçkar Dağları’nda eski buzul dönemlerinden kalan morenler görülebilir.
- Kumul: (⭐⭐) Rüzgarın taşıdığı kumların birikmesiyle oluşan, genellikle hilal veya yıldız şeklindeki tepelerdir. İğneada sahillerindeki kumullar ülkemizin en güzel örneklerindendir.
- Falez: (⭐) Deniz dalgalarının kıyıyı sürekli aşındırmasıyla oluşan dik, sarp kıyı yamaçlarıdır. Antalya falezleri 40 metreye ulaşan yükseklikleriyle ünlüdür.
- Plato: (⭐) Yüksekte yer alan, akarsu vadileriyle parçalanmış geniş düzlük alanlardır. İç Anadolu’daki platolar ülkemizin tahıl ambarıdır.
- Fiyort: (⭐) Buzul vadilerinin deniz seviyesinin yükselmesiyle deniz suyuyla dolması sonucu oluşan derin, dar ve uzun koylardır. Norveç fiyortları dünyaca ünlüdür.
- Antroposen: (⭐) İnsan faaliyetlerinin doğal süreçlerden daha baskın hale geldiği, bazı bilim insanlarınca önerilen yeni jeolojik çağın adıdır. Plastik kirliliği, iklim değişikliği bu çağın belirtileridir.
