İslam ahlakının temelini oluşturan unsurlar; adalet, şecaat, iffet ve hikmettir. Bütün güzel huy ve erdemli davranışların temelinde bu ilkeler bulunur. Kendileri de birer erdem olan bu ilkeler diğer erdemleri hem etkiler hem de onlara belirli bir ölçü ve düzen verir.
Adalet
Adalet kavramı; doğruluk, denge, gerçeğe uygun hüküm verme, doğru yolu seçme, dürüstlük, tarafsızlık ve her şeyi hak ettiği yere oturtma anlamlarını içerir. Toplum düzeninin korunması, bireylerin haklarına saygı gösterilmesi ve hukuka uygun yaşamın sağlanması noktasında adalet vazgeçilmez bir erdemdir. Kişilik boyutunda değerlendirildiğinde ise adalet, aşırılıktan kaçınan, ölçülü ve dengeli bir karakter yapısını temsil eder. Aynı kökten gelen itidal, duygu, düşünce ve davranışlarda dengeli, tutarlı ve ölçülü olma ilkesini ifade eder. İnsan, öfke, arzu ve akıl gibi içsel kuvvetlerini dengeye oturttuğunda adalet erdemine ulaşabilir.
İslam’da Adalet, hem bireysel hem de toplumsal boyutta hayatın her alanında gözetilmesi gereken temel bir ilkedir. Kur’an-ı Kerim’de birçok ayette adaletin önemine vurgu yapılır, haksızlık ve zulüm şiddetle kınanır. Hz. Peygamber (sav) de sözleri ve uygulamalarıyla adil olmayı teşvik etmiş, bu ilkeyi pratik hayatında örneklendirmiştir. İslam’a göre adalet, yalnızca mahkeme ve hukuk kurallarında değil, insanların günlük ilişkilerinde, aile içinde, ticarette ve yöneticilikte de uygulanması zorunlu bir değerdir. Bu kapsamda her hak sahibine hakkını vermek, ayırım gözetmeksizin doğruluğu savunmak ve haksızlığa karşı çıkmak Müslümanın görevleri arasındadır. İslam’ın öngördüğü adalet anlayışı, bireylerin haklarını güvence altına alarak toplumda barış ve güven ortamının oluşmasına katkı sağlar.
Şecaat
Şecaat, Arapça kökenli bir kavram olup genel anlamıyla cesaret, yiğitlik ve kahramanlık demektir. İslam ahlakında şecaat, kişinin hakkı savunurken korkuya yenik düşmemesi, zorluklar karşısında metanet göstermesi ve gerektiğinde özveride bulunmasını ifade eder. Bu cesaret, sadece fiziksel güçle sınırlı değildir; aynı zamanda doğruyu söyleme, haksızlığa karşı çıkma, toplumsal sorumlulukları yerine getirme gibi alanlarda da geçerlidir. Şecaat, aşırı korku veya çekingenlik ile gereksiz saldırganlık veya sertlik arasında, denge ve ölçüyü gözeten bir erdem olarak kabul edilir. Bu denge, kişinin cesur ama aynı zamanda adil ve merhametli davranmasını sağlar.
İffet
İffet, hem sözlük hem de İslam ahlakındaki anlamıyla kişinin nefsine hâkim olması, arzu ve tutkularını meşru sınırlar içinde tutması ve ahlakî değerlere uygun bir yaşam sürmesi demektir. Bu kavram, yalnızca cinsel alanda değil; düşünce, söz ve davranışlarda da temiz, ölçülü ve onurlu olmaya işaret eder. İffetli olmak, insanı şehvetin, menfaatin veya hırsın etkisindeki aşırılıklardan korur; dürüstlük, tevazu ve saygınlık gibi erdemleri besler. Böylece birey, hem kendine hem de topluma zarar verebilecek istekleri kontrol altına alarak manevi yönden olgunlaşmaya adım atar.
Hikmet
Hikmet, sözlük anlamıyla “bilgelik, yerinde ve doğru hüküm verme, isabetli görüş” gibi anlamlar taşır. İslam düşüncesinde ise hikmet; insanın hakikate ulaşmasını sağlayan, eşyayı ve olayları doğru okuma, anlama ve yorumlama yeteneği olarak kabul edilir. Bu bağlamda, bilginin sadece zihinde kalmayıp davranışlara yansıması da hikmetin parçasıdır. Hikmet sahibi kişi, Kur’an ve sünnete dayanan bir bakış açısıyla olayları değerlendirir, söz ve eylemlerinde adalet, ölçülülük ve doğruluk ilkesini gözetir. Bu yaklaşım, kişinin hem dünyevî hem de uhrevî mutluluğuna katkıda bulunur; zira hikmet, ilim ve ahlakın birleşmesiyle ortaya çıkan derin bir anlayışı ifade eder.
