İslam, insanın hem kendi içsel yolculuğunda hem de toplumsal ilişkilerinde benimsemesi gereken pek çok ahlaki tutum ve davranış belirlemiştir. Bunlar, temel erdemler olarak insanların yaşamına rehberlik eder. Dürüstlük, yardımseverlik ve sabır, İslam’ın bireysel ve toplumsal düzeyde hayata geçirmeyi hedeflediği önemli ahlaki niteliklerden bazılarıdır.
Dürüstlük
İslam’da dürüstlük, hem inancın hem de ahlakî hayatın merkezinde yer alan temel bir değerdir. Kur’an-ı Kerim’de dürüst olma, doğruluk üzere bulunma ve yalandan sakınma konusunda birçok ayet yer alır. Hz. Peygamber (sav) de doğruluğuyla tanınmış, henüz risalet gelmeden önce bile “el-Emîn” (güvenilir) lakabıyla anılmıştır. İslam ahlakında dürüstlük, yalan söylememeyi, sözüne ve verdiği sözleşmelere sadık kalmayı, hileden ve aldatmadan uzak durmayı gerektirir. Günlük yaşamda olduğu gibi ticaret, aile hayatı, yönetim, hak ve hukuk ilişkilerinde de dürüst davranmak, hem bireysel hem toplumsal güven duygusunu güçlendirir. Böylece İslam, dürüstlüğü en yüce erdemlerden biri olarak kabul eder ve Müslümanların yaşamın her alanında doğruluk çizgisini korumalarını öğütler.
İslam’ın dürüstlük, güven ve yardımlaşma anlayışı, kültürümüzde ahilik gibi önemli kurumlar aracılığıyla yüzyıllar boyunca yaşatılmıştır. Ahilik, dürüstlük, yiğitlik ve cömertlik ilkelerini benimseyen zanaatkârların oluşturduğu güçlü bir esnaf teşkilatıdır. Fütüvvetnamelerde yer alan kurallara göre ahiler, dinî ve ahlaki prensiplere uymak zorundadır. Vefa, doğruluk, emanet bilinci, cömertlik, tevazu ve affedicilik gibi erdemler bir ahinin temel özellikleri olarak görülürken; içki, zina, yalan, gıybet ve hile gibi davranışlar meslekten atılma sebebidir. Günümüzde de Ahilik Haftası kapsamında düzenlenen etkinliklerle bu değerler hatırlatılır ve gelecek nesillere aktarılmaya çalışılır.
Yardımseverlik
İslam’da yardımseverlik, insanın hem bireysel hem de toplumsal sorumluluğunun bir yansıması olarak görülür. Kur’an-ı Kerim ve Hz. Peygamber’in (sav) hadisleri, Müslümanların ihtiyaç sahiplerine yardım etmelerini, paylaşmayı ve dayanışmayı teşvik eder. Bu anlayış, zekât, sadaka, fitre gibi ibadetlerle de desteklenir. İyiliği emretmek ve kötülükten sakındırmak prensibi çerçevesinde; yetim, fakir, hasta veya dezavantajlı durumda olanların gözetilmesi, toplumsal barış ve kardeşliğin güçlenmesine önemli katkı sağlar. Yardımseverlik, yalnızca maddi katkıyla sınırlı değildir; güzel söz söylemek, bir kimsenin sıkıntısını dinlemek, iş arayan birine rehberlik etmek veya zor durumdakilere moral desteği vermek de İslam’ın öngördüğü yardım biçimleri arasında sayılır. Bu tutum, bireylerin kalplerini arındırdığı gibi, toplumu da daha dayanışmacı ve merhametli kılar.
Zekât, İslam’ın beş temel şartından biri olup, dinen zengin sayılan Müslümanların her yıl mallarının belirli bir bölümünü ihtiyaç sahiplerine vermesi anlamına gelir. Bu farz ibadet sayesinde Müslümanlar, mülkün gerçek sahibinin Allah olduğu bilinciyle mal hırsından uzaklaşarak cömertliği bir ahlak hâline getirir. Aynı zamanda zekât, toplumdaki gelir dengesizliğini azaltarak adaletin sağlanmasına destek olur.
İslam’daki infak emri Müslümanlar arasında vakıf adı verilen kurumların ortaya çıkmasını sağlamıştır. Her türlü hayır ve hasenat için kurulan vakıflarla toplumsal yardımlaşma sağlanmıştır. Vakıflar hayır kurumları olarak yardımlaşma kültürümüzün güzide bir örneğini sunmuşlardır.
Sabır
İslam’da sabır, zorluklar ve sıkıntılar karşısında metanet göstererek yılmamak, Allah’a güvenip dayanmak ve doğru yoldan sapmamaktır. Kur’an-ı Kerim’de sabır, imanla birlikte anılan ve Allah tarafından övülen bir erdemdir. Hz. Peygamber (sav) de hadislerinde sabırlı olmayı, Müslümanlar için kurtuluş ve başarıya giden bir yol olarak göstermiştir. Sabır, sadece musibet ve sıkıntılı durumlara dayanmakla sınırlı kalmaz; aynı zamanda ibadetleri yerine getirme, nefsin olumsuz arzularını frenleme ve ahlakî değerleri koruma konularında da istikrarlı olmayı ifade eder. Bu sayede kişi, hem manevi yönden güçlenir hem de toplumsal hayatta daha sakin, anlayışlı ve yapıcı bir tutum sergiler.
Adabımuaşeret
Adab-ı muaşeret, İslami ve kültürel çerçevede insanların bir arada yaşarken uyması gereken görgü kuralları ve nezaket esaslarını ifade eder. Kelime anlamıyla “toplum içinde doğru ve ölçülü davranma” şeklinde yorumlanabilir. Kur’an-ı Kerim ve Hz. Peygamber’in (sav) sünneti, insanlarla ilişki kurarken sevgi, saygı, nezaket, sabır ve hoşgörü gibi temel erdemleri öne çıkarır. Bu çerçevede selamlaşma, misafir karşılama, büyüklere hürmet, sofrada oturma düzeni gibi toplumsal etkileşimlerin pek çok yönünü düzenleyen prensipler belirlenmiştir. Adab-ı muaşeret kuralları, bireylerin karşılıklı haklarını korurken toplumsal barış ve uyumu da güçlendirir.
⭐Adabımuaşeret örnekleri;
- Selamlaşma: Müslümanlar arasında “Selâmün aleyküm” ifadesiyle selam vermek, karşılık olarak da “Aleyküm selâm” demek en temel görgü kurallarından biridir. Ses tonu ve beden dili de nezaketli olmalı, muhataba saygı gösterilmelidir.
- Misafir Karşılama ve Ağırlama: Eve veya iş yerine gelen misafire ikramda bulunmak, onu en iyi şekilde ağırlamak İslam kültüründe önemli bir nezaket kuralıdır. Misafir, hane halkının bir bereket vesilesi olarak görülür.
- Büyüklere Hürmet: Aile büyükleri, öğretmenler ve yaşça büyük olan kimselere saygılı davranmak gerekir. Onların yanında yüksek sesle konuşmamak, izin almadan söz kesmemek, fikirlerine değer vermek adab-ı muaşeretin gereğidir.
- Yemek Âdâbı: Yemek esnasında çok yüksek sesle konuşmamak, başkalarını rahatsız edecek şekilde davranmamak, israf etmemek ve yemeğe başlarken besmele çekmek gibi hususlar önemlidir. Paylaşma kültürü de yemeğin bir parçası olarak görülür.
- Topluluk İçinde Davranış: Kalabalık ortamlarda yüksek sesle konuşmamak, çevreyi rahatsız etmemek, sıraya girmek (hak gözetmek) ve kişisel alanlara saygı duymak gibi kurallar toplumsal uyum açısından önem taşır.
- Temizlik ve Düzen: Hem beden hem de çevre temizliğine özen göstermek, kıyafet ve mekânları düzenli tutmak, toplum içinde hoş olmayan koku veya görüntülere neden olmamak adab-ı muaşeretin bir parçasıdır.
- Söz ve Üslûp: Konuşurken doğru kelimeler seçmeye, yalan, iftira, dedikodu gibi davranışlardan uzak durmaya dikkat etmek gerekir. Ayrıca konuşmayı uzatıp başkalarına fırsat tanımamak da nezaketsizlik sayılır.
- Hoşgörü ve Empati: İnsanlarla ilişkilerde anlayışlı, sabırlı ve empatik davranmak; farklı fikirlere saygı duymak toplumsal barışın temelidir. Haksızlık, kaba davranış ve sert üslup, adab-ı muaşerete uymaz.
