Günlük yaşamımızda sürekli kararlar veririz. Yalan söylemek doğru mu? Başkalarına yardım etmeli miyiz? Verdiğimiz sözleri tutmalı mıyız? İşte bu soruların tamamı aslında ahlakla ilgilidir. Ahlak felsefesi (insan davranışlarının iyi-kötü açısından değerlendirilmesi), binlerce yıldır filozofların üzerinde düşündüğü en önemli konulardan biridir.
Ahlak Felsefesine Giriş
Ahlak felsefesi, insan yaşamındaki davranışların ve değerlerin felsefi açıdan incelenmesidir. Her gün karşılaştığımız durumlar bizi ahlaki kararlar almaya zorlar. Örneğin, markette fazla para üstü aldığınızda bunu iade eder misiniz? Sınavda kopya çeken arkadaşınızı öğretmene söyler misiniz? Bu sorular, ahlak felsefesinin temel konularıdır.
Ahlak Felsefesinin Konusu
Ahlak felsefesi, insan yaşamındaki ahlaki değerleri inceler. Yani insanların davranışlarının “iyi” mi yoksa “kötü” mü olduğunu sorgular. Bir davranışı iyi ya da kötü yapan nedir? Bu sorunun cevabı, ahlak felsefesinin ana konusudur.
Örneğin, bir arkadaşınıza yalan söylediğinizde, bu davranış neden kötüdür? Çünkü güven duygusunu zedeler mi? Yoksa başka nedenler mi vardır? İşte ahlak felsefesi bu tür soruları derinlemesine inceler.
İyi Nedir Sorusu
“İyi nedir?” sorusu, ahlak felsefesinin en temel sorusudur. Bu soruya farklı filozoflar farklı cevaplar vermiştir:
- Mutluluk yaklaşımı: Bazı filozoflara göre iyi, insanı mutlu eden şeydir.
- Bilgi yaklaşımı: Bazıları için iyi, doğru bilgiye sahip olmaktır.
- Haz yaklaşımı: Kimi filozoflar iyiyi, haz veren şeyler olarak tanımlar.
- Fayda yaklaşımı: Diğerleri ise iyiyi, en çok kişiye fayda sağlayan şey olarak görür.
Sokrates, Platon ve Aristoteles gibi antik Yunan filozofları, iyiyi bilgi ile özdeşleştirmiştir. Onlara göre, bir insan neyin doğru olduğunu bilirse, doğru olanı yapar. Bu nedenle eğitim ve bilgi, iyi bir yaşam için vazgeçilmezdir.
Evrensel Ahlak Yasasının İmkanı Problemi
Acaba tüm insanlar için geçerli olan, herkesin uyması gereken ahlaki kurallar var mıdır? Yoksa ahlaki değerler kişiden kişiye, kültürden kültüre değişir mi? İşte bu soru, evrensel ahlak yasası probleminin temelini oluşturur.
Evrensel Ahlak Yasasının Varlığını Kabul Eden Filozoflar
Bazı filozoflar, tüm insanlar için geçerli olan ortak ahlaki değerlerin bulunduğunu savunur. Bu filozoflara göre, kültür fark etmeksizin herkesin kabul etmesi gereken nesnel ahlaki ilkeler vardır.
Sokrates
Sokrates’e göre ahlakın temeli bilgidir. Ünlü sözü “İnsan bilerek kötülük yapmaz” ilkesi, onun ahlak anlayışının özüdür. Sokrates’e göre kötülüğün tek nedeni bilgisizliktir.
Örneğin, bir öğrenci sınav sonucunu değiştirmeye çalışıyorsa, bunun uzun vadede kendisine zarar vereceğini bilmediği için böyle davranır. Eğer bu davranışın sonuçlarını gerçekten bilseydi, asla böyle yapmazdı.
Mutluluk ve Bilgi İlişkisi
Sokrates’e göre gerçek mutluluk, doğru bilgiye sahip olmaktan geçer. Erdem (iyi ve doğru davranış) bilgidir. İnsan neyin iyi olduğunu bilirse, onu yapar ve böylece mutlu olur. Bu nedenle eğitim, ahlaki yaşamın temelidir.
Farabi
İslam filozofu Farabi’ye göre, peygamberler aracılığıyla gelen dini bilgiler, evrensel ahlaki değerlerin kaynağıdır. Faal akıl (evrensel akıl) ile bağlantı kuran peygamberler, insanlara hakikat bilgisini ve ahlaki ilkeleri aktarır.
Örneğin, “yalan söylememek”, “hırsızlık yapmamak” gibi ilkeler, tüm semavi dinlerde ortak olan evrensel ahlaki kurallardır. Farabi’ye göre bu kurallar, ilahi kaynaklı oldukları için evrenseldir.
Immanuel Kant
Alman filozof Kant, ahlak felsefesinde devrim yaratan düşünceler ortaya koymuştur. Ona göre evrensel ahlak yasaları vardır ve bunlar kategorik buyruk (koşulsuz emir) şeklinde ifade edilir.
Kant’ın ahlak anlayışının temeli iyi niyet ve ödev bilincidir. Bir eylem, ancak ödev duygusuyla ve iyi niyetle yapıldığında ahlaki değer taşır. Çıkar gözetmeden, sadece doğru olduğu için yapılan eylemler gerçekten iyidir.
Örneğin, yaşlı bir komşunuza alışverişinde yardım ediyorsanız, bunu ondan bir şey bekleyerek değil, sadece doğru olduğu için yapmalısınız. İşte bu, Kant’ın ödev ahlakıdır.
Evrensel Ahlak Yasası
Kant’ın ünlü kategorik imperatif formülü şöyledir: “Öyle davran ki, davranışının ilkesi evrensel bir yasa olabilsin.” Yani bir şey yapmadan önce şunu sorun: “Herkes benim gibi davransa ne olur?”
Örneğin, yalan söylemeden önce düşünün: Herkes yalan söylese ne olur? Güven diye bir şey kalmaz, toplum çöker. O halde yalan söylemek evrensel bir yasa olamaz, dolayısıyla ahlaki değildir.
John Stuart Mill
İngiliz filozof Mill, faydacılık (utilitarizm) akımının önemli temsilcilerindendir. Ona göre bir eylemin iyi olup olmadığı, topluma sağladığı faydaya göre belirlenir.
Mill’in temel ilkesi: “En çok sayıda insanın en büyük mutluluğunu sağlayan eylem iyidir.” Bireysel çıkar değil, toplumsal fayda önemlidir.
Örneğin, bir fabrika sahibinin çevre kirliliğini önlemek için filtre takması, kısa vadede maliyetli olsa da, uzun vadede toplumun sağlığını koruyacağı için doğru bir eylemdir.
Evrensel Ahlak Yasasının Varlığını Kabul Etmeyen Filozoflar
Diğer taraftan bazı filozoflar, ahlaki değerlerin göreceli olduğunu, kişiden kişiye ve kültürden kültüre değiştiğini savunur. Bu filozoflara göre herkes için geçerli tek bir ahlak yasası yoktur.
Epiküros
Antik Yunan filozofu Epiküros, haz ahlakını savunmuştur. Ona göre iyi, haz veren; kötü ise acı veren şeydir. Ancak hazlar kişiden kişiye değişir.
Örneğin, aç bir insan için yemek büyük bir hazdır, tok bir insan için ise değildir. Bir müzik türü birini mutlu ederken, diğerini rahatsız edebilir. Bu nedenle evrensel bir “iyi” tanımı yapılamaz.
Thomas Hobbes
İngiliz filozof Hobbes’a göre, ahlaki değerler psikolojik yargılara ve doğal isteklere dayanır. İnsanların neyi iyi veya kötü bulduğu, onların duygularına ve isteklerine bağlıdır.
Örneğin, bir öğrenci için başarı “iyi”dir çünkü ona mutluluk verir. Bir doktor için hayat kurtarmak “iyi”dir çünkü mesleğinin amacıdır. Ancak bu değerler evrensel değil, kişiseldir.
Max Stirner
Alman filozof Stirner, radikal bir egoizm savunucusudur. Ona göre her birey kendi ahlaki değerlerini belirler. “Ben” kavramı her şeyin merkezindedir ve herkes kendi kurallarını koyma hakkına sahiptir.
Stirner’e göre toplumun dayattığı ahlaki kurallar, bireyin özgürlüğünü kısıtlar. Herkes kendi değerlerini belirleme özgürlüğüne sahip olmalıdır. Bir kişi için doğru olan, diğeri için yanlış olabilir.
Jeremy Bentham
Bentham da Mill gibi faydacıdır, ancak onun yaklaşımı daha matematikseldir. Haz hesabı adını verdiği yöntemle, bir eylemin sonuçlarını ölçmeye çalışır:
Bentham’a göre bir eylem, yarattığı haz toplamı acı toplamından fazlaysa iyidir. Ancak bu hesap kişiden kişiye değişeceği için evrensel bir ahlak yasası olamaz.
Özgürlük-Sorumluluk İlişkisi Problemi
İnsan özgür müdür? Eğer özgürse, yaptıklarından sorumlu mudur? Ya da her şey önceden belirlenmişse, sorumluluğumuz var mıdır? Bu sorular, ahlak felsefesinin en karmaşık problemlerinden birini oluşturur.
Determinist Yaklaşım
Determinizm (belirlenimcilik), evrendeki her olayın neden-sonuç zinciriyle önceden belirlendiğini savunur. Bu görüşe göre, doğa yasaları her şeyi yönetir ve özgür irade yoktur.
Determinist görüşe göre, attığınız her adım, verdiğiniz her karar aslında geçmişteki olayların kaçınılmaz sonucudur. Örneğin, şu anda bu dersi okumanız bile, doğduğunuz günden bu yana yaşadıklarınızın zorunlu bir sonucudur.
Bu durumda şu soru ortaya çıkar: Eğer özgür değilsek, yaptıklarımızdan nasıl sorumlu tutulabiliriz?
Fatalizm (Kadercilik)
Fatalizm ya da kadercilik, her şeyin Tanrı tarafından önceden belirlendiğini savunur. Bu görüşe göre kader değiştirilemez, ancak insan kaderi anlama potansiyeline sahiptir.
Fatalist görüşte sınırlı bir sorumluluk anlayışı vardır. İnsan, kaderde yazılı olanı yaşar ama aynı zamanda kaderini anlamaya ve ona uygun davranmaya çalışmalıdır.
Örneğin, hasta olmak kaderinizdeyse hasta olursunuz, ama tedavi olmak da kaderinizde olabilir. Bu nedenle sorumluluğunuz, kadere teslim olmak değil, doğru olanı yapmaya çalışmaktır.
İndeterminist Yaklaşım
İndeterminizm, determinizmin tam karşıtıdır. Bu görüşe göre evrendeki her şey belirlenmiş değildir, rastlantılar vardır ve insan özgür iradeye sahiptir.
İndeterministlere göre, kuantum fiziğinin gösterdiği gibi, doğada bile rastlantısal olaylar vardır. İnsan beyni de bu rastlantısallıktan etkilenir ve bilinçli seçimler yapabilir.
Özgür irade varsa, sorumluluk da vardır. Yaptığınız seçimlerden siz sorumlusunuz çünkü başka türlü de davranabilirdiniz.
Otodeterminizm
Otodeterminizm (öz-belirlenimcilik), özgürlük ve determinizm arasında bir orta yol sunar. Bu görüşe göre insan, ahlaki özerkliğe sahiptir ve bilinçli seçimler yapabilir.
İnsan, farkındalık ve bilgi ile özgürlük kazanır. Geçmişiniz sizi etkiler ama belirlemez. İçsel gelişim ve bilinçli çabalarla kendi eylemlerinizi belirleyebilirsiniz.
Örneğin, öfkeli bir ailede büyümüş olabilirsiniz ama bu, sizin de öfkeli olacağınız anlamına gelmez. Farkındalıkla ve çabayla kendi davranışlarınızı şekillendirebilirsiniz.
Özgürlük ve Sorumluluk İlişkisi
Özgürlük ve sorumluluk birbirinden ayrılamaz. Özgür eylemler, ahlaki yükümlülük doğurur. Eğer bir şeyi yapmakta özgürseniz, sonuçlarından da sorumlusunuz.
“Bize Bağlı” şiirinde denildiği gibi: “Kader kader deyip de sakın aldanma,
Kaderini sen yazarsın, kalemini eline al.”
Bu dizeler, özgürlük ve sorumluluğun iç içe olduğunu güzel bir şekilde anlatır. Kaderimizi biz belirleriz ve bu nedenle sorumluluğumuz vardır.
Konuyla İlgili Terimler Özeti
- Evrensel ahlak yasası: (⭐⭐⭐) Tüm insanlar için geçerli olan, zaman ve mekandan bağımsız ahlaki kurallar. Kant’ın kategorik imperatifi bu yasanın en bilinen örneğidir. Günlük hayatta “hırsızlık yapmamak”, “yalan söylememek” gibi kurallar evrensel kabul edilir.
- Kategorik imperatif: (⭐⭐⭐) Kant’ın ortaya koyduğu koşulsuz ahlaki buyruk ilkesi. “Öyle davran ki, davranışının ilkesi evrensel bir yasa olabilsin” şeklinde formüle edilir. Örneğin, verdiğiniz sözü tutmak kategorik bir emirdir çünkü herkes sözünü tutmazsa toplum düzeni bozulur.
- Determinizm: (⭐⭐) Her olayın önceden belirlenmiş nedenlerle gerçekleştiği görüş. Bu görüşe göre attığınız her adım, geçmişteki olayların kaçınılmaz sonucudur. Örneğin, şeker hastası olmanız genetik mirasınızın bir sonucu olabilir.
- İndeterminizm: (⭐⭐) Özgür iradenin varlığını savunan, her şeyin önceden belirlenmediğini iddia eden görüş. İnsanın seçim yapma özgürlüğüne sahip olduğunu savunur. Hangi üniversiteyi seçeceğiniz sizin özgür iradenize bağlıdır.
- Faydacılık: (⭐⭐) En çok sayıda insana en büyük faydayı sağlayan eylemin iyi olduğunu savunan ahlak teorisi. Bir belediye başkanının park mı yoksa otopark mı yapacağına karar verirken çoğunluğun faydasını düşünmesi faydacı bir yaklaşımdır.
- Hedonizm: (⭐) Hazzı en yüksek iyi olarak gören felsefi görüş. Epiküros’un savunduğu bu görüşe göre acıdan kaçınmak ve haz aramak doğaldır.
- Fatalizm: (⭐) Kadercilik olarak da bilinen, her şeyin önceden belirlenmiş olduğunu savunan görüş. “Ne yapalım, kaderimizde varmış” sözü fatalist bir yaklaşımı yansıtır.
- Otodeterminizm: (⭐⭐) Kişinin kendi eylemlerini belirlemesi, öz-belirlenimcilik. Geçmişinizin sizi etkilediğini ama belirlemediğini, kendi seçimlerinizle geleceğinizi şekillendirebildiğinizi savunur.
