Açık hava basıncı (sıklıkla atmosfer basıncı olarak da bilinir), gezegenimizi saran gazların (başlıca azot ve oksijen) yerçekimi etkisiyle yeryüzüne uyguladığı basınçtır. Atmosferdeki gaz molekülleri, ağırlıkları ve çarpışmaları sonucunda temas ettikleri yüzeylere kuvvet uygular. Bu kuvvet, birim yüzey alanına bölündüğünde “basınç” değerini verir ve “” sembolüyle gösterilir.
Atmosfer basıncı, deniz seviyesinden yükseklere çıkıldıkça azalır ve sıvıların kaynama noktasına etki eder (atmosfer basıncı azaldıkça sıvının kaynama noktası da azalır.
Gaz Basıncının Ölçülmesi
Gazları oluşturan moleküller arasında çok fazla boşluk bulunmaktadır. Bu yüzden, gazların basıncını ölçmek için sıvılardan yararlanılır. Atmosfer basıncını ilk kez doğrudan ölçen deney, Evangelista Torricelli tarafından gerçekleştirilmiştir (Torricelli Deneyi). Denizin seviyesinde, 0 °C sıcaklıkta ve yaklaşık 1 metre uzunluğunda cıva dolu bir boru kullanılmıştır.
- Cıva dolu boru ters çevrildiğinde, bir miktar cıva kaptaki seviyeye iner ve boruda üst kısımda bir boşluk (vakum) oluşur.
- Denge sağlandığında borudaki cıva yüksekliği 76 cm olarak ölçülür.
- Bu 76 cm’lik cıva sütunu, atmosfer basıncını dengelemiş olur.
- Bu şekilde ölçüm yapan aletlere barometre denilmektedir.
Torricelli, deniz seviyesinde ve 0 °C’deki atmosfer basıncını (açık hava basıncı) şöyle hesaplamıştır:
Burada,
- = cıva yüksekliği (76 cm = 0,76 m),
- = cıvanın yoğunluğu (13.600 kg/m³),
- = yerçekimi ivmesi (9,8 m/s²).
Hesaplama sonucunda: Bu değer 1 atmosfer (1 atm) olarak tanımlanır.
Gaz ile Sıvının Basınç Yönünden Karşılaştırılması
- Gaz molekülleri arasındaki boşluk fazladır. Bu nedenle gazların yoğunluğu sıvılara göre oldukça düşüktür.
- Moleküller arasındaki büyük boşluklar ve zayıf etkileşimler, gazların sıkıştırılabilmesini sağlar.
- Gazlar, taneciklerinin çarpışması ve ağırlıkları nedeniyle temasta bulundukları her yüzeye basınç uygularlar.
- Sıvılarda ise tanecikler birbirine daha yakındır; bu yüzden yoğunlukları gazlara göre daha yüksektir ve sıkıştırma olanakları sınırlıdır.
Gaz Basıncının Birimleri
Günlük hayatta atmosfer basıncı için çeşitli birimler kullanılabilir: Özellikle fizik ve kimyada Pascal (Pa) birimi, meteorolojide mmHg (torr) veya cmHg, pratik ölçümlerde ise atm sıklıkla tercih edilir.
Basınç Değişimini Etkileyen Faktörler
- Yükseklik (Rakım): Yeryüzünden yükseldikçe atmosfer tabakası incelir ve basınç düşer.
- Sıcaklık: Hava ısındığında moleküllerin hızı artar, gazlar genleşir ve yoğunluk azalır; bu da alçak basınç alanlarına yol açar.
- Nem: Hava ne kadar nemliyse o kadar hafifler (su buharı molekülleri, yerini aldıkları diğer gaz moleküllerine göre daha düşük kütleye sahiptir), bu da basıncı etkiler.
Sıcaklığın yükselmesi veya nemin artmasıyla hava yoğunluğu azalır ve düşük basınç alanları görülürken; soğuk ve kuru havada yoğunluk artar, bu da yüksek basınç alanlarının oluşmasına sebep olur.
Günlük Hayatta Açık Hava Basıncı
- Yüksek İrtifalarda Nefes Alma
- Dağlara çıktıkça hava basıncı ve oksijen miktarı azalır.
- Bu durum, nefes almayı zorlaştırır ve dağ hastalığına neden olabilir.
- Vakum Paketleme
- Gıdaların tazeliğini korumak için havanın alınarak paketlenmesidir.
- Paket içindeki basınç azaltılır, dışarıdaki atmosfer basıncı paketi sıkıştırır.
- Emme Kuvveti ile Çalışan Cihazlar
- Şırınga: Pistonu geri çekildiğinde iç basınç düşer, atmosfer basıncı sıvıyı içeri iter.
- Pipet: İçindeki hava çekildiğinde basınç farkı oluşur ve sıvı yukarı çıkar.
- Araç Lastikleri
- Lastiklerin içindeki hava basıncı, aracın ağırlığını taşımasına yardımcı olur.
- Doğru basınç, sürüş güvenliği ve yakıt verimliliği için önemlidir.
