Osmanlı İmparatorluğu’nun 35. padişahı olan Mehmed Reşad, tarihin en çalkantılı dönemlerinden birinde tahta çıkmış ve imparatorluğun son yıllarına tanıklık etmiş önemli bir hükümdardır. 1909-1918 yılları arasındaki dokuz yıllık saltanatı boyunca, Osmanlı Devleti’nin modernleşme çabaları, siyasi krizler ve büyük savaşlarla geçen bir döneme damgasını vurmuştur.
Mehmed Reşad Hakkında Önemli Bilgiler
Mehmed Reşad, 2 Kasım 1844 tarihinde İstanbul’da doğmuştur. Babası Sultan Abdülmecid, annesi ise Gülistu Kadın Efendi’dir. Doğduğunda kendisine verilen isim Mehmed Reşad’dır ve “Reşad” ismi Arapça kökenli olup “doğru yolu bulan” anlamına gelmektedir. Osmanlı hanedanının geleneklerine uygun olarak sarayda yetiştirilmiş ve dönemin klasik eğitimini almıştır.
Mehmed Reşad, 65 yaşında tahta çıkması nedeniyle Osmanlı tarihinin en yaşlı padişahlarından biri olarak bilinir. Saltanatı boyunca anayasal monarşi sisteminin yerleşmesine tanıklık etmiş ve padişahlık yetkilerinin büyük ölçüde kısıtlandığı bir dönemde hüküm sürmüştür. Sakin ve uyumlu kişiliği ile tanınan Mehmed Reşad, siyasi çalkantılar içinde dengeli bir tutum sergilemeye çalışmıştır.
Mehmed Reşad’ın Hayatı
Mehmed Reşad’ın hayatı, tipik bir Osmanlı şehzadesinin yaşamından oldukça farklı bir seyir izlemiştir. Ağabeyi Sultan Abdülhamid II’nin uzun saltanatı boyunca gözetim altında yaşamak zorunda kalmış ve yaklaşık 30 yıl boyunca sarayda adeta bir esir gibi tutulmuştur. Bu uzun tecrit dönemi, onun kişiliğinin şekillenmesinde önemli bir rol oynamıştır.
Şehzadelik yıllarında edebiyat ve tasavvufla ilgilenmiş, özellikle Mevlevi tarikatına yakınlık duymuştur. Arapça ve Farsça öğrenmiş, dönemin klasik eserlerini okumuş ve şiir yazmaya merak salmıştır. Bu entelektüel birikimi, ileride padişah olduğunda kültür ve sanat alanındaki reformlara verdiği desteğin temelini oluşturmuştur.
Mehmed Reşad’ın Ailesi
Mehmed Reşad’ın babası Sultan Abdülmecid, Tanzimat döneminin önemli padişahlarından biridir. Annesi Gülistu Kadın Efendi ise Çerkez asıllı bir cariyedir. Mehmed Reşad, Sultan Abdülmecid’in en küçük oğullarından biri olarak dünyaya gelmiştir. Kardeşleri arasında Sultan Murad V ve Sultan Abdülhamid II gibi Osmanlı tahtına çıkmış padişahlar da bulunmaktadır.
Mehmed Reşad’ın beş eşi ve çok sayıda çocuğu olmuştur. Başkadınları arasında Kamures Kadın, Mezidemestan Kadın ve Peyveste Kadın Efendi gibi isimler yer almaktadır. Oğullarından Şehzade Mehmed Ziyaeddin Efendi ve Şehzade Necmeddin Efendi dönemin önemli şehzadeleri arasında sayılmaktadır. Kızları ise Osmanlı sarayının geleneklerine uygun olarak yetiştirilerek dönemin ileri gelen devlet adamları ile evlendirilmiştir.
Mehmed Reşad’ın Padişahlık Öncesi Yaşamı
Mehmed Reşad’ın padişahlık öncesi yaşamı, büyük ölçüde ağabeyi Sultan Abdülhamid II’nin gölgesinde geçmiştir. 1876 yılında Abdülhamid tahta çıktığında, Mehmed Reşad henüz 32 yaşındadır ve veliaht sırasında ikinci sıradadır. Abdülhamid’in istibdat yönetimi döneminde, tüm şehzadeler gibi o da sıkı bir gözetim altında tutulmuştur.
Bu dönemde Dolmabahçe Sarayı’nda ikamet eden Mehmed Reşad, dış dünya ile teması neredeyse tamamen kesilmiş bir hayat sürmüştür. Saray dışına çıkmasına izin verilmemiş, ziyaretçi kabul etmesi kısıtlanmış ve mektupları dahi kontrol edilmiştir. Bu tecrit hayatı sırasında kendini okumaya ve yazmaya vermiş, özellikle dini ve tasavvufi eserlerle meşgul olmuştur. Mevlevi tarikatına olan ilgisi bu dönemde artmış ve Mevlana’nın eserlerini derinlemesine incelemiştir.
Mehmed Reşad’ın Saltanat Dönemi
27 Nisan 1909 tarihinde, 31 Mart Vakası sonrasında Abdülhamid II’nin tahttan indirilmesiyle Mehmed Reşad 65 yaşında Osmanlı tahtına çıkmıştır. Tahta çıkış töreni, II. Meşrutiyet’in ilanından sonra gerçekleştiği için önceki padişahların törenlerinden farklı olarak daha sade ve anayasal monarşiye uygun bir şekilde düzenlenmiştir.
Mehmed Reşad’ın saltanatı, Osmanlı tarihinin en zorlu dönemlerinden birine denk gelmiştir. Trablusgarp Savaşı, Balkan Savaşları ve I. Dünya Savaşı gibi büyük felaketler bu dönemde yaşanmıştır. Padişah olarak yetkileri anayasa ile sınırlandırılmış olan Mehmed Reşad, daha çok sembolik bir figür olarak kalmış ve ülke yönetiminde İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin üç paşası (Enver, Talat ve Cemal Paşalar) etkili olmuştur.
II. Meşrutiyet ve İttihat ve Terakki’nin Kontrolü
II. Meşrutiyet döneminin başında tahta çıkan Mehmed Reşad, anayasal monarşi sistemine sadık kalmış ve meclisin kararlarına saygı göstermiştir. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin giderek güçlenmesi ve 1913’teki Bab-ı Ali Baskını sonrasında ülke yönetimini tamamen ele geçirmesi, padişahın yetkilerini iyice sınırlandırmıştır.
İttihat ve Terakki yönetimi, modernleşme ve merkezileşme politikalarını hızla uygulamaya koymuştur. Eğitim, hukuk ve idari alanlarda önemli reformlar yapılmış, ancak bu reformlar sırasında muhalif görüşler bastırılmış ve otoriter bir yönetim anlayışı benimsenmiştir. Mehmed Reşad, bu dönemde genellikle cemiyetin kararlarını onaylayan bir konumda kalmış, bazen de görüşlerini ifade etmekten çekinmemiştir.
Savaşlar
Mehmed Reşad döneminin en önemli olayları şüphesiz ki yaşanan savaşlardır:
Trablusgarp Savaşı (1911-1912): İtalya’nın Libya’yı işgal etmesiyle başlayan bu savaş, Osmanlı’nın Afrika’daki son topraklarını kaybetmesiyle sonuçlanmıştır.
Balkan Savaşları (1912-1913):
- Birinci Balkan Savaşı’nda Bulgaristan, Sırbistan, Yunanistan ve Karadağ’ın oluşturduğu Balkan İttifakı’na karşı mağlup olan Osmanlı, Avrupa’daki topraklarının büyük bölümünü kaybetmiştir.
- İkinci Balkan Savaşı’nda ise müttefiklerin kendi aralarındaki anlaşmazlık sayesinde Edirne geri alınabilmiştir.
I. Dünya Savaşı (1914-1918): İttihat ve Terakki yönetimi, Almanya’nın yanında savaşa girme kararı almış ve Mehmed Reşad bu kararı onaylamak zorunda kalmıştır. Savaş sırasında Çanakkale Zaferi gibi başarılar elde edilse de, sonuçta Osmanlı ağır bir yenilgi almıştır.
İç İsyanlar ve Bölgesel Sorunlar
Mehmed Reşad döneminde imparatorluk içinde çeşitli isyanlar ve bölgesel sorunlar yaşanmıştır:
Arnavutluk İsyanları: 1910-1912 yılları arasında Arnavutluk’ta çıkan isyanlar, bölgenin 1912’de bağımsızlığını ilan etmesiyle sonuçlanmıştır.
Arap İsyanları: Özellikle I. Dünya Savaşı sırasında Şerif Hüseyin liderliğindeki Arap isyanı, İngilizlerin desteğiyle büyümüş ve Osmanlı’nın Arap topraklarını kaybetmesine neden olmuştur.
Ermeni Tehciri (1915): Savaş sırasında alınan tehcir kararı, büyük trajedilere yol açmış ve uluslararası alanda Osmanlı’ya karşı olumsuz bir kamuoyu oluşmasına neden olmuştur.
Ekonomik ve Mali Sorunlar
Mehmed Reşad döneminde Osmanlı ekonomisi büyük sıkıntılar yaşamıştır. Sürekli savaşlar nedeniyle devlet hazinesi boşalmış, dış borçlar artmış ve halkın yaşam standartları düşmüştür. Düyun-u Umumiye İdaresi’nin devlet gelirlerini kontrol etmesi, ekonomik bağımsızlığı zedelemiştir.
Savaş ekonomisi uygulamaları, karaborsacılık ve vurgunculuk gibi sorunları beraberinde getirmiştir. Tarımsal üretim düşmüş, ticaret yolları kesilmiş ve enflasyon hızla artmıştır. İttihat ve Terakki yönetimi, “Milli İktisat” politikası ile Türk ve Müslüman girişimcileri desteklemeye çalışmış, ancak bu politikalar savaş koşullarında yeterli başarıyı sağlayamamıştır.
Eğitim ve Kültürel Reformlar
Mehmed Reşad döneminde eğitim ve kültür alanında önemli adımlar atılmıştır:
Eğitim Reformları:
- İlköğretimin zorunlu hale getirilmesi için çalışmalar yapılmıştır
- Darülfünun (İstanbul Üniversitesi) yeniden düzenlenmiştir
- Kız öğrenciler için yeni okullar açılmıştır
- Öğretmen yetiştirme konusuna önem verilmiştir
Kültürel Gelişmeler:
- Türk dili ve edebiyatının geliştirilmesi için çalışmalar yapılmıştır
- Batı tarzı tiyatro ve opera faaliyetleri desteklenmiştir
- Müzecilik alanında önemli adımlar atılmıştır
- Tarihi eserlerin korunması için yasalar çıkarılmıştır
Mehmed Re şad’ın Ölümü
Sultan Mehmed Reşad, 3 Temmuz 1918 tarihinde, I. Dünya Savaşı’nın son aylarında, 74 yaşında Dolmabahçe Sarayı’nda vefat etmiştir. Ölüm nedeni olarak kalp yetmezliği ve yaşlılığa bağlı rahatsızlıklar gösterilmiştir. Savaşın getirdiği yıkım ve kayıplar, yaşlı padişahın sağlığını olumsuz etkilemiştir.
Cenazesi büyük bir törenle kaldırılmış ve dedesi II. Mahmud’un Divanyolu’ndaki türbesine defnedilmiştir. Ölümünden sonra yerine kardeşi Vahideddin, VI. Mehmed unvanıyla tahta çıkmıştır. Mehmed Reşad’ın ölümü, Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminin de simgesel bir kapanışı olmuş, imparatorluk onun ölümünden sadece dört ay sonra Mondros Mütarekesi’ni imzalamak zorunda kalmıştır.
