Türk-İslam tarihinin en parlak dönemlerinden birini yaşatan I. Melikşah, Büyük Selçuklu Devleti’ni en geniş sınırlarına ulaştıran ve “adalet” kavramını yönetim anlayışının temeline koyan büyük bir hükümdardır. Saltanatı boyunca devletin askeri, siyasi ve kültürel açıdan zirveye ulaşmasını sağlayan I. Melikşah, sadece bir fatih değil, aynı zamanda ilim ve sanatın hamisi olarak da tarihe geçmiştir.
I. Melikşah Hakkında Önemli Bilgiler
I. Melikşah, 1055 yılında Isfahan’da dünyaya geldi. Asıl adı Celaleddin Ebul Feth olan Melikşah, “ülkelerin kralı” anlamına gelen bu unvanla tanındı. Babası Sultan Alparslan’ın 1072’de vefatından sonra tahta çıkan Melikşah, 1072-1092 yılları arasında yirmi yıl boyunca Büyük Selçuklu tahtında kaldı.
Melikşah döneminde Büyük Selçuklu Devleti, doğuda Seyhun Nehri’nden batıda Akdeniz’e, kuzeyde Kafkaslar’dan güneyde Yemen’e kadar uzanan geniş topraklara sahip oldu. Bu dönem, Selçuklu tarihinin “altın çağı” olarak kabul edilir. Veziri Nizamülmülk ile birlikte gerçekleştirdiği reformlar sayesinde devlet teşkilatı mükemmel bir düzene kavuştu.
I. Melikşah’ın Hayatı
Genç yaşta tahta çıkan I. Melikşah, döneminin en iyi eğitimini almıştı. Arapça ve Farsça’nın yanı sıra Türkçe’ye de hakimdi. Askeri eğitimini babası Sultan Alparslan’dan alan Melikşah, ok atmada ve kılıç kullanmada son derece maharetliydi. Tarih kaynaklarına göre adaletli yönetimi, cömertliği ve ilme verdiği değerle tanınırdı.
Saltanatı boyunca ülkesini sürekli gezerek halkın durumunu yakından takip eden Melikşah, mazlumların haklarını korumaya özel önem verirdi. Döneminin tarihçileri, onun günde beş vakit namazını hiç aksatmadığını ve dini vecibelerine son derece bağlı olduğunu kaydederler.
I. Melikşah’ın Ailesi
I. Melikşah’ın babası, Malazgirt Zaferi’nin kahramanı Sultan Alparslan’dır. Annesi ise Karahanlı hanedanından bir prensestir. Bu evlilik, Selçuklular ile Karahanlılar arasındaki siyasi ittifakın da bir göstergesiydi.
Melikşah’ın en önemli eşi, Karahanlı hükümdarı Tamgaç Han’ın kızı Terken Hatun’du. Bu evlilikten Berkyaruk, Mahmud ve Sencer adında üç oğlu oldu. Ayrıca başka eşlerinden de çocukları vardı. Oğulları arasında özellikle Berkyaruk ve Muhammed Tapar, babaları öldükten sonra taht mücadelelerine girişeceklerdi. En küçük oğlu Sencer ise ileride Büyük Selçuklu tahtına oturacak ve uzun yıllar hüküm sürecekti.
I. Melikşah Dönemi Siyasi Gelişmeleri
I. Melikşah döneminde Büyük Selçuklu Devleti, siyasi açıdan en güçlü ve istikrarlı dönemini yaşadı. Veziri Nizamülmülk’ün desteğiyle gerçekleştirilen reformlar, devlet yönetiminde yeni bir çığır açtı. Bu dönemde merkezi otorite güçlendirilirken, fetihlerle devlet sınırları genişletildi ve diplomasi yoluyla da önemli başarılar elde edildi.
Merkezi Yönetimin Güçlendirilmesi
Melikşah, tahta çıktığında kardeşi Kavurd’un isyanıyla karşılaştı. Bu isyanı bastırdıktan sonra merkezi otoriteyi güçlendirmeye yöneldi. Veziri Nizamülmülk ile birlikte devlet teşkilatını yeniden düzenleyen Melikşah, ikta sistemini geliştirerek askeri ve idari yapıyı sağlamlaştırdı.
Ülke genelinde açılan Nizamiye Medreseleri, hem eğitim sistemini güçlendirdi hem de devlete sadık memurlar yetiştirdi. Divan teşkilatı yeniden organize edildi ve vergi sistemi düzene sokuldu. Böylece devlet gelirleri artarken, halkın üzerindeki vergi yükü de hafifletildi.
Toprakların Genişletilmesi
I. Melikşah döneminde Selçuklu orduları dört bir yöne seferler düzenledi. Anadolu’da Süleyman Şah komutasındaki Selçuklu kuvvetleri, İznik’i alarak Anadolu Selçuklu Devleti’ni kurdular (1075). Suriye bölgesinde Tutuş komutasındaki ordular Şam ve Halep’i fethetti.
Doğuda Karahanlılar üzerine düzenlenen seferlerle Maveraünnehir bölgesi kontrol altına alındı. Güneyde Yemen’e kadar uzanan topraklar Selçuklu hakimiyetine girdi. Batıda ise Akdeniz kıyılarına ulaşıldı. Bu fetihler sonucunda Büyük Selçuklu Devleti, İslam dünyasının en büyük devleti haline geldi.
Abbasiler ile İlişkiler
I. Melikşah, Abbasi Halifesi ile olan ilişkilerine büyük önem verdi. İslam dünyasının manevi lideri olan halifeye saygı gösterirken, siyasi otoritesini de korumayı başardı. 1087 yılında Bağdat’ı ziyaret eden Melikşah, Halife el-Muktedi tarafından büyük bir törenle karşılandı.
Halife, Melikşah’a “Doğu ve Batı’nın Sultanı” unvanını verdi ve hutbelerde adının okunmasını emretti. Melikşah da halifeye değerli hediyeler sundu ve Abbasi hilafetinin koruyucusu olduğunu ilan etti. Bu dönemde hilafet ile saltanat arasındaki ilişkiler en uyumlu dönemini yaşadı.
Bizans ve Haçlılarla İlişkiler
Melikşah döneminde Bizans İmparatorluğu ile ilişkiler genellikle çatışmalı bir seyir izledi. Anadolu’da ilerleyen Türk kuvvetleri, Bizans’ın elindeki birçok şehri fethetti. İmparator VII. Mihail ve ardından gelen Aleksios Komnenos, Selçuklularla diplomatik ilişkiler kurmaya çalıştılar.
1092 yılında Melikşah’ın ölümünden kısa bir süre sonra başlayan Haçlı Seferleri’nin hazırlık döneminde, Avrupa’da Selçuklu tehdidine karşı birleşme çağrıları yapılıyordu. Melikşah’ın güçlü yönetimi, Hristiyan dünyasını endişelendirmiş ve Haçlı Seferleri’nin başlamasında etkili olmuştu.
İç Siyasi Çekişmeler
Melikşah’ın saltanatının son yıllarında bazı iç sorunlar baş gösterdi. Eşi Terken Hatun, oğlu Mahmud’u veliaht yapmak için çaba gösteriyordu. Bu durum, Melikşah’ın diğer oğulları ve emirleri arasında huzursuzluğa yol açtı.
Vezir Nizamülmülk ile Terken Hatun arasında da sürekli bir güç mücadelesi vardı. 1092 yılında Nizamülmülk’ün bir Batıni fedaisi tarafından öldürülmesi, devlet yönetiminde büyük bir boşluk yarattı. Bu olay, Melikşah’ı derinden etkiledi ve kısa süre sonra kendisinin de ölümüne yol açacak olaylar zincirini başlattı.
I. Melikşah’ın Ölümü
I. Melikşah, 1092 yılı Kasım ayında Bağdat yakınlarında ansızın hastalandı. Hastalığının sebebi konusunda tarihçiler arasında farklı görüşler vardır. Bazı kaynaklar zehirlendiğini iddia ederken, bazıları da doğal bir hastalıktan öldüğünü belirtir. Terken Hatun’un, oğlu Mahmud’u tahta geçirmek için Melikşah’ı zehirlettiği iddiaları da vardır.
37 yaşında hayatını kaybeden Melikşah’ın cenazesi Isfahan’a götürülerek burada defnedildi. Ölümünden sonra oğulları arasında başlayan taht mücadeleleri, Büyük Selçuklu Devleti’nin parçalanma sürecini başlattı. Böylece Selçuklu tarihinin en parlak dönemi sona ermiş oldu.
