Havaya attığınız bir topun neden yere düştüğünü hiç merak ettiniz mi? Ya da paraşütçülerin neden uçaktan atladıktan sonra aşağı doğru hareket ettiğini? İşte bu durumların hepsinde serbest düşme hareketi vardır. Serbest düşme, cisimlerin sadece yer çekimi kuvveti etkisinde yaptıkları harekettir. Bu derste, cisimlerin nasıl düştüğünü, düşme hızlarının nasıl değiştiğini ve bu hareketin matematiksel olarak nasıl açıklandığını öğreneceğiz.
Düşey Doğrultuda Cisimlerin Sahip Olduğu İvme
Dünya üzerindeki tüm cisimler, bırakıldıklarında veya havaya atıldıklarında aşağı doğru hareket ederler. Bunun nedeni, Dünya’nın tüm cisimleri kendine doğru çekmesidir. Bu çekim kuvveti, cisimlere aşağı doğru bir ivme kazandırır.
Yer Çekimi İvmesi Nedir?
Yer çekimi ivmesi (Dünya’nın cisimlere kazandırdığı ivme), sembolü ile gösterilir ve birimi m/s²’dir. Dünya üzerinde bu değer yaklaşık olarak 9,81 m/s² kabul edilir. Bu ne demek? Bir cisim serbest düşmeye bırakıldığında, her saniye hızı 9,81 m/s artar demektir.
Örneğin, elinizdeki kalemi bıraktığınızda:
- saniye sonunda hızı: 9,81 m/s
- saniye sonunda hızı: 19,62 m/s
- saniye sonunda hızı: 29,43 m/s olur.
Gezegenlerin Çekim İvmeleri
Sadece Dünya’nın değil, tüm gezegenlerin kendine özgü çekim ivmeleri vardır. Bu değer, gezegenin kütlesi ve yarıçapına bağlıdır.
| Gök Cismi | Çekim İvmesi (m/s²) | Dünya’ya Oranı |
|---|---|---|
| Dünya | 9,81 | 1 |
| Ay | 1,62 | 1/6 |
| Mars | 3,71 | 1/2,6 |
| Jüpiter | 24,79 | 2,5 |
| Güneş | 274 | 28 |
Ay’da bir cisim Dünya’dakinden 6 kat daha yavaş düşer. Yani Ay’da 6 metre yüksekten bırakılan bir taş, Dünya’da 1 metre yüksekten bırakılan taşla aynı sürede yere ulaşır.
Hava Sürtünmesinin Etkisi
Günlük hayatta gözlemlediğimiz düşme olaylarının çoğunda hava sürtünmesi vardır. Bir kağıt parçası ile bir silgiyi aynı anda bıraktığınızda, silgi daha önce yere düşer. Ancak kağıdı buruşturup top haline getirirseniz, neredeyse aynı anda düşerler.
Vakum ortamı (havasız ortam) oluşturulduğunda ise durum tamamen değişir. Vakumda bir tüy ile bir bowling topu aynı anda yere düşer! 1971’de Ay’da Apollo 15 görevi sırasında astronot David Scott, bir çekiç ve bir tüyü aynı anda bırakmış ve ikisinin de aynı anda Ay yüzeyine ulaştığını göstermiştir. Ay’da atmosfer olmadığı için hava direnci yoktur.
Serbest Düşme Hareketi Tanımı
Serbest düşme hareketi, bir cismin sadece yer çekimi kuvveti etkisi altında yaptığı harekettir. Bu harekette hava sürtünmesi ihmal edilir. Serbest düşme hareketi, düzgün hızlanan hareket (sabit ivmeli hareket) türüdür çünkü yer çekimi ivmesi sabittir.
İlk Hızı Sıfır Olan Serbest Düşme
Elinizden bir cismi serbest bıraktığınızda, cismin ilk hızı (hareket başlangıcındaki hızı) sıfırdır. Bu durumda hareket denklemleri şöyle olur:
Konum Denklemi
Bu formül, cismin t süre sonunda kaç metre düştüğünü verir.
Hız Denklemi
Bu formül, cismin t süre sonundaki hızını verir.
Hız-Konum İlişkisi
Bu formül, cisim h kadar düştüğünde sahip olduğu hızı verir.
Hareket Grafikleri
Serbest düşme hareketinin grafiklerini inceleyelim:
Konum-Zaman Grafiği
Konum-zaman grafiği bir parabol şeklindedir. Cisim zamanla artan bir hızla düştüğü için, grafiğin eğimi giderek artar.
Hız-Zaman Grafiği
Hız-zaman grafiği düz bir doğrudur. Eğimi yer çekimi ivmesine (g) eşittir. Her saniye hız sabit miktarda arttığı için grafik doğrusaldır.
İvme-Zaman Grafiği
İvme her zaman sabit olduğu için (g = 9,81 m/s²), ivme-zaman grafiği yatay bir doğrudur.
İlk Hızı Sıfırdan Farklı Serbest Düşme
Bazen cisimler durgun halden bırakılmaz, bir ilk hızla fırlatılır. Bu durumda iki farklı durum vardır:
Aşağı Doğru Atılan Cisimler
Bir cismi aşağı doğru v₀ ilk hızıyla attığınızda, cisim zaten bir hıza sahiptir ve yer çekimi bu hızı daha da artırır.
Hareket Denklemleri
Konum denklemi:
Hız denklemi:
Hız-konum ilişkisi:
Yukarı Doğru Atılan Cisimler
Bir cismi yukarı doğru v₀ ilk hızıyla attığınızda, cisim önce yavaşlar, durur ve sonra aşağı düşmeye başlar.
Hareket Denklemleri
Konum denklemi:
Hız denklemi:
Hız-konum ilişkisi:
Önemli Not: Yukarı atılan cisim maksimum yükseklik (çıkabildiği en üst nokta) noktasında anlık olarak durur (v = 0). Bu noktadan sonra serbest düşme hareketi yapar.
Günlük Hayat Örneği: Voleybolda servis atarken topu yukarı fırlatırsınız. Top önce yükselir, en üst noktada bir an durur, sonra düşmeye başlar. İşte tam bu anda vurursunuz.
Maksimum Yükseklik Hesaplama
Maksimum yükseklikte hız sıfır olduğundan:
📚 Konuyla İlgili Terimler Özeti
- Yer çekimi ivmesi (g): ⭐⭐⭐ Dünya’nın tüm cisimlere kazandırdığı sabit ivme değeridir. Dünya yüzeyinde ortalama 9,81 m/s² değerindedir. Her saniye cismin hızı bu kadar artar. Örneğin, serbest bırakılan bir top 1. saniyede 9,81 m/s, 2. saniyede 19,62 m/s hıza ulaşır.
- Serbest düşme hareketi: ⭐⭐⭐ Bir cismin yalnızca yer çekimi kuvveti etkisinde yaptığı harekettir. Bu harekette hava direnci ihmal edilir ve tüm cisimler kütlelerinden bağımsız olarak aynı ivmeyle düşer. Paraşütsüz atlayan bir kişi, serbest düşme hareketi yapar.
- Düzgün hızlanan hareket: ⭐⭐ İvmenin sabit olduğu hareket türüdür. Serbest düşme bu hareketin bir örneğidir çünkü yer çekimi ivmesi sabittir. Trenin düzgün hızlanması da bu tür harekete örnektir.
- Hava sürtünmesi: ⭐⭐ Havanın, hareket eden cisimlere uyguladığı dirençtir. Bir kağıdın taştan yavaş düşmesinin nedeni hava sürtünmesidir. Paraşütün çalışma prensibi de hava sürtünmesine dayanır.
- Maksimum yükseklik: ⭐⭐ Yukarı doğru atılan bir cismin çıkabildiği en üst noktadır. Bu noktada cismin anlık hızı sıfır olur. Havai fişeklerin patladığı nokta, maksimum yüksekliktir.
- Vakum ortamı: ⭐ İçinde hava veya başka gaz bulunmayan boş ortamdır. Uzay boşluğu vakum ortamına örnektir.
- İlk hız: ⭐ Bir cismin hareket başlangıcında sahip olduğu hızdır. Top atarken topa verdiğiniz hız, ilk hızdır.
📌 Önemli Notlar
- Kütle Yanılgısı: Ağır cisimler daha hızlı düşmez! Hava direnci olmasa, 1 kiloluk demir ile 1 gramlık pamuk aynı hızda düşer.
- Hız Artışı: Serbest düşen cismin hızı her saniye 9,81 m/s artar. Bu artış düzenlidir ve sabittir.
- Yön Önemi: Yukarı atılan cisimler için yer çekimi yavaşlatıcı, aşağı atılanlar için hızlandırıcı etki yapar.
- Grafik İpuçları: Konum-zaman grafiği eğri (parabol), hız-zaman grafiği düz doğrudur. Bu, düzgün hızlanan hareketin karakteristik özelliğidir.
- Formül Seçimi: Problem çözümünde hangi formülü kullanacağınıza, verilenler ve istenenler karar verir. Zaman verilmemişse formülünü kullanın.
- Gerçek Hayat: Günlük hayatta gördüğümüz düşme olaylarında hava direnci her zaman vardır. Bu yüzden paraşüt çalışır, yağmur damlaları belli bir hızın üzerine çıkamaz.
