Osmanlı Devleti, 600 yılı aşkın tarihi boyunca sadece askeri başarılarıyla değil, geliştirdiği ilim ve irfan geleneğiyle de dünya tarihinde önemli bir yer edinmiştir. Osmanlı’nın eğitim kurumları, sosyal yardımlaşma ağları ve kültürel zenginliği, günümüz modern toplumlarının temellerini oluşturan önemli örnekler sunmaktadır.
Osmanlı Şehirlerinin Gelişimi ve Özellikleri
Osmanlı şehirleri, kendine özgü bir kimlik ve yapıyla gelişmiştir. Bu şehirler, sadece insanların yaşadığı yerler değil, aynı zamanda ilim, ticaret ve kültürün buluştuğu merkezlerdi. Osmanlı’nın fethettiği yerleri nasıl dönüştürdüğünü ve bu dönüşümün arkasındaki sistemi anlamak, tarihimizi daha iyi kavramamızı sağlar.
Osmanlı Şehir Tanımı
Osmanlı döneminde bir yerin “şehir” sayılabilmesi için iki temel şart vardı: cuma namazının kılınması ve pazar kurulması. Bu tanım, aslında çok derin bir anlam taşır. Cuma namazı, o yerde yeterli sayıda Müslüman nüfusun bulunduğunu ve dini hayatın organize edildiğini gösterirdi. Pazar ise ekonomik canlılığın, ticaretin ve üretimin varlığına işaret ederdi.
Düşünün ki, bugün bir yerin şehir sayılması için nüfus yoğunluğuna, altyapısına bakıyoruz. Osmanlı’da ise sosyal ve ekonomik hayatın varlığı ön plandaydı. Mesela, köyde yaşayan insanlar cuma namazı için en yakın şehre giderler, alışverişlerini de oradaki pazarda yaparlardı.
Şehirlerin Dönüşümü
Osmanlılar bir yeri fethettikten sonra, orayı kendi kültür ve medeniyetlerine uygun şekilde dönüştürürlerdi. Bu dönüşüm, iskân politikası ile başlardı. İskân, fethedilen yerlere Türk ve Müslüman nüfusun yerleştirilmesi demektir.
Bu süreç şöyle işlerdi:
- Önce fethedilen şehre Anadolu’dan Türk aileleri getirilirdi.
- Bu aileler, şehrin belirli mahallelerine yerleştirilirdi.
- Zamanla şehir, Türk-İslam kimliği kazanırdı.
Örneğin, İstanbul’un fethinden sonra, şehrin çeşitli bölgelerine Anadolu’nun farklı yerlerinden insanlar getirilmiştir. Aksaray’a Karaman bölgesinden gelenler yerleştirildiği için bu semtin adı Aksaray olmuştur.
Kale İçi ve Tahtakale
Osmanlı şehirlerinin fiziki yapısı da kendine özgüdür. Şehirler genellikle kale içi ve tahtakale olmak üzere iki bölümden oluşurdu:
- Kale içi: Şehrin en eski ve en korunaklı bölümüydü. Yönetim binalarının, önemli camilerin ve zengin ailelerin evlerinin bulunduğu yerdi.
- Tahtakale: Kale dışında, ticaretin yoğun olduğu bölgeydi. Dükkânlar, hanlar, pazarlar burada bulunurdu.
Bu yerleşim planı, şehrin büyümesine de imkân tanırdı. Nüfus arttıkça, tahtakale bölgesi genişler, yeni mahalleler kurulurdu. Bugün bile birçok Anadolu şehrinde bu yapının izlerini görebilirsiniz.
Selçuklu Mirasının Devamı
Osmanlı şehircilik anlayışı, Selçuklulardan devralınan mirasın üzerine inşa edilmiştir. Bu kurumsal süreklilik, Türk-İslam medeniyetinin kesintisiz devamını sağlamıştır. Selçuklularda görülen medrese, han, hamam gibi yapılar, Osmanlılarda da devam etmiş, hatta daha da geliştirilmiştir.
Mesela, Selçuklu medreselerindeki avlulu plan, Osmanlı medreselerinde de kullanılmıştır. Ya da Selçuklu kervansaraylarının işlevi, Osmanlı hanlarında devam etmiştir.
Şehirleşmede Temel Unsurlar
Bir Osmanlı şehrinin olmazsa olmaz üç unsuru vardı: cami, medrese ve çarşı. Bu üçlü, şehrin dini, eğitim ve ekonomik hayatının temelini oluştururdu.
- Cami: Sadece ibadet yeri değil, aynı zamanda sosyal buluşma noktasıydı.
- Medrese: Eğitim ve ilim merkezi olarak hizmet verirdi.
- Çarşı: Ekonomik faaliyetlerin kalbi, ticaretin merkezi konumundaydı.
Külliye Sistemi
Osmanlı şehirciliğinin en özgün yanlarından biri külliye sistemidir. Külliye, içinde cami, medrese, imaret, darüşşifa, kütüphane, hamam gibi yapıları barındıran büyük bir sosyal komplekstir.
Külliye formülünü şöyle özetleyebiliriz: Şehir = Külliye + Mahalle + Ticaret
Bu formül, Osmanlı şehrinin temel yapısını gösterir. Külliye etrafında mahalleler oluşur, ticaret merkezleri gelişirdi. Örneğin, Süleymaniye Külliyesi etrafında bugün hâlâ varlığını sürdüren mahalleler ve çarşılar bulunmaktadır.
Vakıf Kurumları
Osmanlı şehirlerinin gelişmesinde vakıf sistemi çok önemli bir rol oynamıştır. Vakıf, bir hayır işi için ayrılan mal varlığı demektir. Zengin kişiler, mallarının bir kısmını vakfederek cami, medrese, çeşme gibi yapılar yaptırır ve bunların bakımı için gelir kaynakları bırakırlardı.
Vakıf sisteminin işleyişi şöyleydi:
- Vakfeden kişi (vâkıf), malının bir kısmını hayır işine ayırırdı.
- Bu mal, genellikle dükkân, han, hamam gibi gelir getiren mülklerdi.
- Elde edilen gelir, vakfın amacına harcanırdı.
Bedesten ve Hanlar
Bedesten, değerli eşyaların satıldığı kapalı çarşıdır. Altın, gümüş, mücevher, ipek gibi kıymetli mallar burada satılırdı. Güvenlik çok önemliydi, gece bekçiler nöbet tutardı.
Hanlar ise hem konaklama hem de ticaret merkezleriydi. Tüccarlar mallarını burada depolar, alım-satım yaparlardı. Her hanın kendine özgü bir ticaret dalı olurdu: Mısır Çarşısı’ndaki hanlar baharat ticareti, Kapalıçarşı’dakiler kuyumculuk işleriyle uğraşırdı.
İmaret ve Darüşşifa
İmaret, günümüzdeki aşevlerine benzer. Fakirlere, öğrencilere, yolculara ücretsiz yemek dağıtılan yerlerdi. Her gün yüzlerce kişiye sıcak yemek verilirdi. Menüler bile belliydi: Sabah çorba, öğle pilav ve et, akşam yine çorba.
Darüşşifa ise hastanelerdi. Sadece fiziksel hastalıklar değil, ruh hastalıkları da tedavi edilirdi. Tedavide müzik kullanılması, Osmanlı tıbbının ileri seviyesini gösterir. Edirne Darüşşifası’nda bugün bile görülebilen müzikle tedavi bölümleri vardır.
Çeşme ve Hamam
Su, şehir hayatının vazgeçilmeziydi. Çeşmeler, hem içme suyu ihtiyacını karşılar hem de hayır işi sayılırdı. “Bir içim su kadar sevap” sözü buradan gelir. Zenginler, özellikle yoğun geçiş noktalarına çeşme yaptırırlardı.
Hamamlar ise temizlik ve sosyalleşme merkezleriydi. Kadınlar ve erkekler için ayrı günler veya bölümler olurdu. Hamam, sadece yıkanılan yer değil, haberlerin yayıldığı, görücülüğün yapıldığı sosyal mekânlardı.
Medrese Sistemi ve Eğitim
Osmanlı eğitim sisteminin temelini medreseler oluştururdu. Medrese, günümüzdeki üniversitelere benzer yükseköğretim kurumlarıydı. Burada din ilimleri yanında matematik, astronomi, tıp gibi pozitif bilimler de okutulurdu.
Medrese Mimarisi
Osmanlı medreselerinin kendine özgü bir mimarisi vardı. Tipik bir medrese şu bölümlerden oluşurdu:
- Avlu: Ortada, genellikle bir havuz veya şadırvan bulunan açık alan
- Eyvan: Avluya açılan, üç tarafı kapalı bir tarafı açık büyük niş
- Öğrenci odaları (hücre): Avlunun etrafında sıralanan küçük odalar
- Derslik (dershane): Derslerin yapıldığı, genellikle kubbeli büyük oda
Plan Özellikleri
Osmanlı medreseleri genellikle dikdörtgen plan üzerine kurulurdu. Ana derslik kubbe ile örtülüydü. Bu kubbenin hem akustik hem de sembolik anlamı vardı. Ses, kubbe sayesinde her tarafa eşit yayılır, böylece hocanın sesi tüm öğrencilere ulaşırdı. Sembolik olarak da kubbenin gökyüzünü temsil ettiği, ilmin evrenselliğini simgelediği düşünülürdü.
Selçuklu-Osmanlı Devamlılığı
Medrese mimarisinde de Selçuklu etkisi görülür. Selçuklu medreselerindeki açık avlulu plan, dört eyvanlı düzen, Osmanlı medreselerinde de devam etmiştir. Ancak Osmanlılar, iklim şartlarına göre bazı değişiklikler yapmışlardır. Mesela, Anadolu’nun soğuk bölgelerinde avlular küçültülmüş, kapalı alanlar genişletilmiştir.
Eğitim İçeriği ve Yöntemleri
Osmanlı medreselerinde eğitim dili Arapçaydı. Bunun nedeni, İslam dininin temel kaynaklarının Arapça olmasıydı. Eğitim, şerh geleneği üzerine kuruluydu. Şerh, bir metnin açıklanması demektir. Hoca, klasik bir metni okur ve açıklardı, öğrenciler not alır, sorular sorardı.
Âlet İlimleri
Medresede önce âlet ilimleri öğrenilirdi. Âlet, alet demektir. Bu ilimler, diğer ilimleri öğrenmek için gerekli araçlardı:
- Arapça grameri (sarf-nahiv): Arapça metinleri anlayabilmek için
- Mantık: Doğru düşünebilmek için
- Belagat: Güzel ve etkili konuşabilmek için
Bu dersler, günümüzdeki hazırlık sınıflarına benzer. Öğrenci, bunları öğrenmeden diğer derslere geçemezdi.
Dinî İlimler
Âlet ilimlerinden sonra asıl dinî ilimler gelirdi:
- Tefsir: Kur’an’ın açıklanması
- Hadis: Hz. Muhammed’in sözlerinin incelenmesi
- Fıkıh: İslam hukukunun öğrenilmesi
- Kelam: İslam inancının akli temellerinin araştırılması
Bu derslerde sadece ezber yapılmaz, konular tartışılır, farklı görüşler incelenirdi. Öğrenciler, münazara (tartışma) yöntemiyle düşüncelerini savunmayı öğrenirlerdi.
Aklî İlimler
Medreselerde aklî ilimler de okutulurdu:
- Matematik: Hesap, cebir, geometri
- Astronomi: Yıldızların hareketleri, takvim hesapları
- Tıp: Hastalıklar ve tedavi yöntemleri
- Felsefe: Varlık, bilgi ve ahlak üzerine düşünce
Bu derslerin okutulması, Osmanlı medreselerinin sadece din eğitimi veren kurumlar olmadığını gösterir. Özellikle astronomi, namaz vakitlerinin ve dini bayramların hesaplanması için çok önemliydi.
İlmî Ağlar ve Etkileşim
Osmanlı medreseleri, dünya çapında bir ilim ağının parçasıydı. Âlimler, farklı ülkelere seyahat eder, bilgi alışverişinde bulunurlardı. Bu ilmî hareketlilik, iki ana güzergâh üzerinden gerçekleşirdi:
Maveraünnehir-İran Hattı
Maveraünnehir (Orta Asya) ve İran, matematik ve astronomi ilimlerinin merkezi konumundaydı. Semerkant, Buhara, Tebriz gibi şehirler, ilim merkezleriydi.
Örneğin, Davud-i Kayseri, ilk Osmanlı medresesi olan İznik Medresesi’nin başmüderrisi olmadan önce Tebriz’de eğitim görmüştü. Orada İbnü’l-Arabî’nin eserlerini okumuş, tasavvuf felsefesini öğrenmişti. Bu bilgileri Osmanlı medreselerine taşıyarak, Osmanlı ilim geleneğinin şekillenmesine katkıda bulunmuştu.
Endülüs-Mısır-Şam Hattı
Batıda Endülüs (İspanya), doğuda Mısır ve Şam, tıp ve felsefe ilimlerinin geliştiği yerlerdi. Endülüs’ten kovulan Müslüman âlimler, bilgilerini Osmanlı topraklarına taşımışlardı.
Kahire’deki Ezher Medresesi, İslam dünyasının en eski ve en prestijli eğitim kurumuydu. Osmanlı âlimleri, burada eğitim görür, döndüklerinde bu bilgileri Osmanlı medreselerine aktarırlardı.
Tekke ve Zaviyeler
Osmanlı eğitim sisteminin diğer önemli unsuru tekke ve zaviyelerdi. Bunlar, tasavvuf eğitiminin verildiği, manevi terbiyenin kazanıldığı yerlerdi. Medreseler akli ilimlere odaklanırken, tekkeler kalp eğitimine, manevi olgunlaşmaya önem verirdi.
Kurumsal Yapı
Tekke ve zaviyelerin farklı isimleri vardı, ancak işlevleri benzerdi:
- Âsitâne: Büyük tekkelere verilen isim
- Dergâh: Orta büyüklükteki tekkeler
- Hankâh: Daha çok İran bölgesinde kullanılan isim
- Zaviye: Küçük tekkeler
Her ne kadar farklı isimler kullansalar da, hepsi aynı amaca hizmet ederdi: İnsanları manevi olarak eğitmek, topluma faydalı bireyler yetiştirmek.
Mekânsal Organizasyon
Bir tekkenin tipik bölümleri şunlardı:
- Çilehane: Dervişlerin inzivaya çekildiği, ibadet ve tefekkür yaptığı küçük odalar
- Semahane: Zikir ve sema ayinlerinin yapıldığı geniş salon
- Kütüphane: Tasavvuf kitaplarının bulunduğu bölüm
- Mutfak: Hem tekke halkı hem de misafirler için yemek pişirilen yer
- Misafirhane: Yolcuların konaklaması için ayrılan bölüm
Sosyal İşlevler
Tekkeler sadece ibadet yeri değildi. Önemli sosyal işlevleri vardı:
Misafirhane görevi: Yolcular, üç gün boyunca ücretsiz kalabilirdi. “Misafir, üç gün misafirdir” sözü buradan gelir. Yemekleri verilir, atlarına bakılırdı.
Yol güvenliği: Özellikle dağlık ve ıssız bölgelerdeki zaviyeler, yolcuların güvenli konaklama yeri olurdu. Eşkıyaların saldıramayacağı, kutsal sayılan mekânlardı.
Kültürel Faaliyetler
Tekkeler, Osmanlı kültür hayatının önemli merkezleriydi. Burada sanat ve ilim faaliyetleri de yürütülürdü.
Hat ve Tezhip
Hat (güzel yazı) ve tezhip (süsleme sanatı), tekkelerde gelişen sanatlardı. Dervişler, manevi eğitimlerinin bir parçası olarak bu sanatları öğrenirlerdi. Kur’an-ı Kerim’i güzel yazıp süslemek, hem ibadet hem de sanat sayılırdı.
Bugün müzelerde gördüğümüz muhteşem hat eserleri ve tezhipli kitapların çoğu, tekkelerde yetişen sanatkârların eseridir.
Musiki İcrası
Tekkeler, Osmanlı musikisinin geliştiği yerlerdi. Her tarikatın kendine özgü ilahileri, zikir makamları vardı. Bu kültürel zenginlik, Türk musikisinin gelişmesine büyük katkı sağlamıştır.
Mevlevi tekkelerindeki ney ve kudüm, Kadiri tekkelerindeki def ve halile gibi çalgılar, bugün hâlâ kullanılmaktadır. Klasik Türk musikisinin birçok formu, tekkelerde doğmuş ve gelişmiştir.
Kütüphane Hizmetleri
Birçok tekkenin zengin kütüphaneleri vardı. Bu kütüphaneler sadece dervişlere değil, halka da açıktı. Konya Mevlevi Dergâhı kütüphanesi, binlerce el yazması eseriyle ünlüydü.
Burada sadece dini kitaplar yoktu. Tıp, matematik, edebiyat kitapları da bulunurdu. Okuma yazma bilen herkes, bu kitaplardan faydalanabilirdi.
Önemli Şahsiyetler ve Katkıları
Osmanlı ilim ve irfan geleneğinin gelişmesinde birçok önemli şahsiyet rol oynamıştır. Bu kişiler, hem ilim hem de manevi rehberlik açısından topluma yön vermişlerdir.
Şeyh Edebali
Şeyh Edebali, Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminde yaşamış önemli bir âlim ve mutasavvıftır. Ahilik teşkilatıyla bağlantısı olan Şeyh Edebali, genç Osman Bey’in manevi rehberi olmuştur.
Osman Gazi ile İlişkisi
Şeyh Edebali’nin Osman Gazi ile ilişkisi, Osmanlı tarihinin en önemli olaylarından biridir. Rivayete göre, Osman Bey bir gece Şeyh’in evinde misafir olur ve bir rüya görür. Rüyasında, Şeyh’in göğsünden çıkan bir ay, kendi göğsüne girer. Göbeğinden bir ağaç çıkar ve dünyayı kaplar.
Şeyh Edebali bu rüyayı şöyle yorumlar: “Osman Bey, sana ve neslinden gelenlere müjdeler olsun. Allah size hükümdarlık verdi. Kızım Malhun sana, senin oğlun Orhan da Şeyh’in kızına eş olacak. Dünya sizin himayenizde olacak.”
Bu rüya ve yorumu, Osmanlı Devleti’nin kuruluşunun manevi temellerini oluşturur. Şeyh Edebali, kızı Malhun Hatun’u Osman Bey’le evlendirerek bu bağı güçlendirir.
İlmî ve Sosyal Rolü
Şeyh Edebali’nin manevi rehberlik rolü çok önemlidir. Osman Bey’e verdiği öğütler, Osmanlı devlet felsefesinin temelini oluşturur:
“İnsanı yaşat ki devlet yaşasın.” “Sabırlı ol, atının yavaş gitmesine kızma. Yolun sonu görünecektir.” “Öfkeye yenilme, yumuşak ol ama gevşek olma.”
Bu öğütler, Osmanlı yönetim anlayışının adalet, sabır ve hikmet üzerine kurulmasını sağlamıştır.
Davud-i Kayseri
Davud-i Kayseri, Osmanlı medrese sisteminin kurucusu sayılır. İznik’te kurulan ilk Osmanlı medresesinin başmüderrisi (rektörü) olmuştur.
İlmî Birikimi
Davud-i Kayseri, döneminin en büyük âlimlerinden biriydi. Gençliğinde ilim tahsili için İran ve Mısır’a gitmiş, oralarda ünlü hocalardan ders almıştı. Özellikle İbnü’l-Arabî‘nin eserlerini derinlemesine incelemiş, tasavvuf felsefesinde uzmanlaşmıştı.
Tebriz’de bulunduğu yıllarda, İlhanlı sarayının himayesindeki âlimlerle tanışmış, matematik ve astronomi alanlarında da kendini geliştirmişti.
Medrese Teşkilatlanması
Davud-i Kayseri’nin en büyük başarısı, Osmanlı medrese sistemini kurmasıdır. O, klasik İslam medrese geleneğini Osmanlı’ya uyarlamıştır:
Klasik gelenek + Osmanlı sistemi = Yeni sentez
Bu sentezde:
- Derslerin sıralaması yeniden düzenlenmiştir.
- Osmanlı’nın ihtiyaçlarına uygun yeni dersler eklenmiştir.
- Medrese-devlet ilişkisi kurulmuştur.
Onun kurduğu sistem, yüzyıllar boyunca Osmanlı eğitiminin temelini oluşturmuştur.
Dursun Fakih
Dursun Fakih, Osmanlı tarihinde çok özel bir yere sahiptir. O, Osmanlı’nın ilk müftüsü ve bağımsızlığın sembolü olan ilk hutbeyi okuyan kişidir.
İlk Hutbe
1299 yılında Karacahisar’ın fethinden sonra, Dursun Fakih cuma hutbesini Osman Bey adına okumuştur. Bu olay, Osmanlı’nın bağımsız bir devlet olduğunun ilanı anlamına geliyordu. Çünkü İslam hukukuna göre, hutbe ancak bağımsız bir hükümdar adına okunabilirdi.
Bu hutbenin siyasi önemi büyüktür. Artık Osman Bey, Selçuklu Sultanı’na bağlı bir bey değil, bağımsız bir hükümdardı. Para bastırma ve hutbe okutma hakları, egemenliğin simgesiydi.
Emir Sultan
Emir Sultan, Orta Asya’dan Anadolu’ya gelen önemli bir âlim ve mutasavvıftır. Sultan I. Bayezid’in kızıyla evlenerek saraya damat olmuş, Bursa’da büyük bir ilim halkası kurmuştur.
Bursa’nın İlmî İklimi
Emir Sultan’ın Bursa’ya gelmesiyle, şehrin ilmî ve kültürel hayatı canlanmıştır. Onun düzenlediği erguvan şenlikleri, sadece eğlence değil, aynı zamanda ilmî toplantılardı. Bahar aylarında erguvan ağaçları çiçek açtığında, âlimler bir araya gelir, ilmî müzakereler yaparlardı.
Bu toplantılarda:
- Şiirler okunurdu.
- İlmî tartışmalar yapılırdı.
- Yeni eserler tanıtılırdı.
- Gençler, büyük âlimleri dinleme fırsatı bulurdu.
Sosyokültürel Etki
Emir Sultan’ın Bursa’ya etkisi sadece ilmî alanda değildi. O, şehir hayatının canlanmasına da vesile olmuştur. Kurduğu zaviye etrafında yeni mahalleler oluşmuş, ticaret gelişmiştir.
Bugün Bursa’da Emir Sultan Mahallesi, onun adını taşır. Türbesi, hâlâ ziyaret edilen önemli bir mekândır. Bursa’nın “yeşil” kimliğinin oluşmasında, onun bahçe ve ağaç sevgisinin de etkisi vardır.
Hacı Bayram Veli
Hacı Bayram Veli, Ankara merkezli Bayramiye tarikatının kurucusudur. 14. yüzyılın sonları ile 15. yüzyılın başlarında yaşamış, dönemin önemli ilim ve tasavvuf adamlarından biri olmuştur.
Sultan II. Murad ile İlişkisi
Hacı Bayram Veli’nin Sultan II. Murad ile ilişkisi, başlangıçta sorunlu olmuştur. Bazı kişiler, onun hakkında padişaha olumsuz bilgiler vermiş, “devlete karşı olduğu” iddiasında bulunmuşlardı. Bunun üzerine Sultan, onu saraya çağırmıştır.
Saraya gelen Hacı Bayram Veli, padişahın sorularına öyle hikmetli cevaplar vermiştir ki, Sultan onun değerini anlamış ve güvenini kazanmışt ır. Bu görüşmeden sonra, Sultan’ın Hacı Bayram Veli’ye olan saygısı artmış, onun tavsiyelerine önem vermeye başlamıştır.
Ankara Merkezli Etki
Hacı Bayram Veli’nin merkezi Ankara’ydı. Burada kurduğu zaviye, kısa sürede önemli bir ilim ve irfan merkezi haline gelmiştir. Yetiştirdiği öğrenciler arasında Akşemseddin gibi büyük âlimler vardır.
Akşemseddin, İstanbul’un fethinde Fatih Sultan Mehmed’in hocası olmuş, manevi desteğiyle fethin gerçekleşmesine katkıda bulunmuştur. Bu da gösteriyor ki, Hacı Bayram Veli’nin etkisi, kendi dönemini aşmış, Osmanlı tarihinin en önemli olaylarına kadar uzanmıştır.
Konuyla İlgili Terimler Özeti
- Külliye: (⭐⭐⭐) İçinde cami, medrese, imaret, darüşşifa, kütüphane, hamam gibi yapıları barındıran büyük sosyal kompleks. Osmanlı şehirlerinin merkezini oluşturur. Örneğin, Süleymaniye Külliyesi’nde cami, dört medrese, hastane, imaret, hamam ve türbeler bulunur. Külliyeler, şehrin sosyal, dini ve eğitim ihtiyaçlarını tek merkezden karşılardı.
- Vakıf: (⭐⭐⭐) Bir hayır işi için ayrılan ve geliri belirli amaçlara harcanan mal varlığı sistemi. Zengin kişiler, dükkân veya tarla gibi gelir getiren mülklerini vakfederek cami, okul gibi kurumların masraflarını karşılarlardı. Mesela, bir han vakfedilir, kira geliri medrese öğrencilerinin yemek masraflarına harcanırdı.
- Medrese: (⭐⭐) Osmanlı döneminde yükseköğretim kurumu. Günümüz üniversitelerine benzer. Din ilimleri yanında matematik, astronomi, tıp gibi bilimler de okutulurdu. Süleymaniye Medresesi gibi büyük medreselerden mezun olanlar kadı, müftü olabilirdi.
- Müderris: (⭐⭐) Medresede ders veren hoca, profesör. İlmiye sınıfının üyesi olan müderrisler, hem öğretim yapar hem de kitap yazarlardı. Davud-i Kayseri gibi meşhur müderrisler, binlerce öğrenci yetiştirmiştir.
- Bedesten: (⭐⭐) Değerli eşyaların satıldığı kapalı çarşı. Altın, gümüş, mücevher, ipek gibi kıymetli mallar burada satılırdı. İstanbul Kapalıçarşı’nın merkezindeki Cevahir Bedesteni, günümüzde hâlâ kuyumcuların toplandığı yerdir.
- İrfan: (⭐) Tasavvufi bilgi, manevi hikmet, kalp gözüyle elde edilen marifet. Akılla değil, kalple ve yaşayarak elde edilen bilgi türü.
- Âlim: (⭐) Din ve dünya ilimlerini bilen, bu konularda uzmanlaşmış bilgin. Medresede yetişen ve topluma yol gösteren kişi.
- Tekke/Zaviye: (⭐) Tasavvuf eğitiminin verildiği, dervişlerin yetiştiği manevi eğitim merkezi. Mevlevi tekkeleri sema, Kadiri tekkeleri zikir ile meşhurdur.
