Orta Çağ'da Bilim, Kültür ve Sanat

Orta Çağ’da, hem bilimsel faaliyetlere hem de kültürel gelişime önem veren toplumlar, dünyanın farklı bölgelerinde gelişmiş imkânlara sahip birçok medeniyet havzası oluşturmuştur. Bu medeniyet merkezleri, bilim, sanat ve kültür alanlarında birer cazibe noktası haline gelmiş ve insanlığın ilerlemesine önemli katkılarda bulunmuştur. Doğu ve Batı medeniyetleri, tarih boyunca yoğun bir etkileşim içerisinde olarak, kendilerinden sonraki nesillere ortak miras niteliği taşıyan pek çok değerli eser bırakmışlardır.

İslam Medeniyeti

Orta Çağ boyunca İslam dünyası, özellikle Abbasi Devleti döneminde (750-1258), bilim, kültür ve sanatın merkezi haline gelmiştir. İslam medeniyetinin katkıları Batı dünyasına aktarılmış ve Avrupa Rönesansı’na büyük etkileri olmuştur.

Bilime Etkileri

Matematik ve Astronomi: İslam dünyasında, cebir, geometri ve astronomi önemli bilim dalları olarak gelişmiştir. Harezmi, cebirin temelini atmış, Biruni ve İbn-i Heysem gibi bilim insanları astronomide çığır açıcı çalışmalar yapmıştır. Güneş saatleri, usturlap ve diğer astronomi aletleri geliştirilmiştir.
Tıp: İbn-i Sina (Avicenna), tıp alanında devrim niteliğinde eserler ortaya koymuş, özellikle El-Kanun fi’t-Tıb adlı eseri Avrupa tıp okullarında uzun yıllar ders kitabı olarak okutulmuştur. Cerrahi ve ilaç yapımı gibi alanlarda önemli ilerlemeler sağlanmıştır.
Kimya ve Fizik: Cabir bin Hayyan kimya alanında büyük katkılarda bulunmuş, simya çalışmalarını bilimsel bir temele oturtmuştur.

Kültüre ve Sanata Etkileri

Sanat ve Mimari: İslam medeniyetinde camiler, medreseler, kervansaraylar ve saraylar mimari açıdan gelişmiş yapı örnekleridir. Kubbet-üs-Sahra, Elhamra Sarayı ve Büyük Ulu Camii gibi yapılar, İslam sanatının estetik anlayışını yansıtır.
Edebiyat: İslam dünyasında şiir ve nesir edebi türleri gelişmiş, özellikle Divan edebiyatı ve mesneviler dönemin sanat anlayışını şekillendirmiştir. Farsça, Arapça ve Türkçe dillerinde eserler yazılmış, kültürün yayılmasına katkıda bulunmuştur.
Kültürel Yayılım: İslam medeniyeti, İpek Yolu gibi ticaret yolları aracılığıyla Asya ve Batı’ya kültürel değerlerini taşımış, bilimsel ve felsefi eserlerin tercümesiyle bilgi transferi sağlamıştır.

Batı Medeniyeti

Batı medeniyeti, Orta Çağ’ın erken dönemlerinde bilim ve kültür açısından durağan bir dönem geçirmiş olsa da, özellikle Karanlık Çağlar‘ın ardından Skolastik Düşünce ve Kilise‘nin etkisiyle bilim ve sanat yeniden canlanmıştır. Batı medeniyetinin bu dönemki bilimsel ve sanatsal etkileri, Rönesans’a zemin hazırlamıştır.

Bilime Etkileri

Skolastik Düşünce: Batı’da Orta Çağ boyunca, bilimsel düşünce genellikle dini dogmalarla sınırlı kalmış, ancak üniversitelerde Aristoteles ve Platon gibi antik Yunan filozoflarının eserleri yeniden keşfedilmiş ve yorumlanmıştır. Thomas Aquinas gibi düşünürler, dini dogmaları bilimsel ve felsefi temellerle desteklemeye çalışmıştır.
Doğa Bilimleri: Roger Bacon gibi düşünürler, deneysel bilim anlayışının temellerini atmıştır. Matematik ve astronomide küçük ilerlemeler kaydedilmiş olsa da, Orta Çağ boyunca Avrupa’da bilim İslam medeniyeti ve Bizans’tan alınan bilgilerle zenginleşmiştir.

Kültüre ve Sanata Etkileri

Gotik Mimari: Batı’da katedraller ve kiliseler, Gotik tarzda inşa edilmiş, Avrupa mimarisinde estetik bir devrim yaşanmıştır. Notre-Dame Katedrali ve Chartres Katedrali, bu dönemin ünlü yapılarındandır.
Hristiyan Sanatı: Batı medeniyetinde Hristiyanlık‘ın etkisiyle dini temalı resimler, freskler ve heykeller yapılmış, sanatın büyük bir kısmı kilise ve manastır merkezli gelişmiştir. İkona ve fresk sanatı Batı’nın sanat anlayışını şekillendirmiştir.
Edebiyat ve Felsefe: Dante ve Geoffrey Chaucer gibi isimler Orta Çağ Batı dünyasında edebiyatın temelini atmıştır. Dante’nin İlahi Komedya‘sı Batı edebiyatının en büyük eserlerinden biri olarak kabul edilir.

Asya Medeniyeti

Orta Çağ’da Asya medeniyetleri, özellikle Çin ve Hindistan, bilim, kültür ve sanatta dünyaya önemli katkılar sunmuşlardır. Bu dönemde Asya medeniyetleri, teknolojik ve kültürel açıdan oldukça gelişmişti.

Bilime Etkileri

Çin: Orta Çağ boyunca Çin, bilim ve teknolojide önde gelen medeniyetlerden biri olmuştur. Kağıt, barut, pusula ve matbaanın icadı, Çin’in bilimsel katkıları arasında yer alır. Bu icatlar, daha sonra Batı’ya ulaşıp Rönesans’ı tetikleyen buluşlar olmuştur.
Matematik ve Astronomi: Çinliler, güneş takvimleri geliştirmiş ve yıldızların hareketlerini incelemişlerdir. Aynı dönemde Hindistan, sıfır rakamını icat ederek matematiksel hesaplamaları ileriye taşımıştır.
Tıp ve İlaç Bilgisi: Çin’de akupunktur ve bitkisel ilaçlar kullanılarak ileri bir tıp anlayışı geliştirilmiştir. Bu tıbbi bilgiler, İpek Yolu aracılığıyla farklı medeniyetlere yayılmıştır.

Kültüre ve Sanata Etkileri

Çin Sanatı: Seramik, ipek dokuma ve kağıt sanatı Çin’de önemli sanat dalları olarak gelişmiştir. Tang ve Song hanedanlıkları döneminde, Çin’in sanat ve kültür alanındaki katkıları zirveye ulaşmıştır. Çin resim sanatı, fırça kullanımı ve manzara betimlemeleriyle farklı bir estetik anlayış sunmuştur.
Hint Sanatı: Hindistan’da, özellikle Gupta İmparatorluğu döneminde heykel ve tapınak mimarisi gelişmiştir. Buda heykelleri ve Ajanta Mağaraları, bu dönemin en önemli sanatsal eserleri arasında sayılır.
Edebiyat ve Felsefe: Hindistan, Mahabharata ve Ramayana gibi destanlarla edebiyat dünyasına büyük katkılar sunmuştur. Ayrıca Budizm ve Hinduizm felsefeleri, Asya’nın düşünsel yapısını şekillendirmiş ve bu fikirler Çin, Kore, Japonya gibi diğer medeniyetler üzerinde de etkili olmuştur.

Orta Çağ’daki Medeniyet Havzaları

İslam Medeniyet Havzaları

İslam medeniyetinin en önemli özelliği bilgi medeniyeti olmasıdır. Hz. Muhammed peygamberliği ve Kuran öğretileri ile birlikte Müslümanları bilime de teşvik etmiştir.

Hz. Muhammed’in Bedir Savaşı’nda ele geçirilen esirlerden Müslümanlara okuma ve yazma öğretenlerin serbest bırakılması, Müslümanların İran’da bulunan bilim merkezlerine gönderilmesi bilime verilen önemi göstermektedir. Hz. Muhammed’in başlatmış olduğu eğitim-öğretim faaliyetleri, Dört Halife Dönemi’nde de devam etmiştir. Küttap denilen ilköğretim seviyesindeki yerler, mescitler ve camiler İslam toplumunun eğitim kurumları olarak faaliyet göstermiştir. İslam devletinin başkenti olan Medine’de Mescid-i Nebevi Eğitim ve öğretim faaliyetleri için ayrılan kısma suffe adı verilmiştir.

Abbasiler Dönemi’nde, bilgelik ve hikmet evi anlamına gelen Beytü’l-Hikme’nin kurulması İslam medeniyetinde bir dönüm noktasıdır. Beytü’l-Hikme, bir araştırma ve eğitim kurumu olup Abbasi Halifesi Memun tarafından kurulmuştur. Abbasi halifelerinin tıp, astronomi, mantık ve matematik ile ilgili alanlara teşvik etmesi, kitapları toplatıp tercüme ettirmesi ve alimlere ve ediplere karşı cömert tavırları; İslam dünyasında büyük bir fikir hareketini başlatmıştır. İslam dünyasında gerçek anlamıyla ilk kütüphane Emevi halifesi tarafından Şam’da kurulmuştur.

Farabi (870-950)

Batı’da Alfarabius, Abunazar gibi isimlerle tanınmıştır.
Aristo’dan sonra “İkinci Öğretmen” lakabıyla anılmıştır.
Siyaset felsefesinden ilk bahseden filozoftur.
Başta İbn-i Sina ve İbn-i Rüşd olmak üzere hemen hemen bütün önemli Müslüman filozofları etkilemiştir.
Hava titreşimlerinden olan ses olayının ilk mantıklı açıklamasını yapmıştır.
Logaritmayı bulmuştur.
Ud ve kanun gibi müzik aletlerinden ilk bahseden kişidir.
Felsefi kavramları; tahlili (analitik) ve terkibi (sentetik) olarak ikiye ayırmıştır.
Leibniz ile Kant’a bu konuda öncülük etmiştir.

İbn-i Sina (980-1037)

Aristo ve Farabi’den etkilenmiştir.
Fıkıh, kelam, mantık, felsefe, tıp, astronomi, jeoloji ve matematik ilimlerinde eğitim görmüştür.
Batı’da Avicenna, İslam aleminde ise Şeyh el-Reis adıyla anılmıştır.
En önemli eseri tıp alanında yazmış olduğu “el-Kanun fi’t–Tıb” tır.
- Tıp ansiklopedisi niteliğindeki bu eser XIX. yüzyıla kadar Doğu ve Batı dünyasında el kitabı olarak kullanılmıştır.
Şeker hastalığını tespit etmiştir.
Nabız yolu ile kalp ve damar hastalıklarını belirlemiştir.

İmam Gazali (1058-1111)

Nizamiye medresesine baş müderris olarak atanmıştır.
Dönemin en büyük din bilginlerindendir.
Fıkıh, hadis, akaid, gramer, felsefe gibi ilimlerde eğitim almıştır.
Gazali hem kabilecilik anlayışına hem de körü körüne kabul edilen mezhepçiliğe karşıdır.
En ünlü eseri “İhaü Ulumi’d-Din” de bozulmuş bir toplumu ıslah etme, tekrar Kur’an ve Sünnet temelleri üzerine oturtma ve ona asıl İslami erdemlerini yeniden kazandırmaya çalışmıştır.

İbn-i Rüşd (1126-1198)

İbn-i Rüşd, felsefeden tıbba çeşitli bilim dallarında 94 eser yazmıştır.
Aristo’nun en büyük yorumcusu olarak kabul edilir.
XII. yüzyıldan itibaren Avrupa’da “Latin İbn-i Rüşdçülük” denilen bir felsefe ve bilim ekolü oluşmuştur.
Güneş lekelerini gözlemlemiş, yeni gezegen modelleri oluşturulması gerektiğini savunmuştur.

İbnü’l Heysem (965-1040)

İbnü’l-Heysem, optik, matematik, astronomi ve fizik alanlarında çığır açıcı çalışmalara imza atmış, Batı dünyasında Alhazen olarak tanınmıştır.
Özellikle optik biliminin temellerini atması ve bilimsel yöntemi geliştirmesiyle tanınır.
İbnü’l-Heysem, optik biliminin kurucusu olarak kabul edilir. En önemli eseri olan Kitabü’l-Menazır (Optik Kitabı), optik ve görme üzerine yaptığı deneysel ve teorik çalışmaları içerir.
- Bu kitap, gözün nasıl gördüğü, ışığın nasıl yayıldığı ve yansıdığı gibi konularda dönemin anlayışını kökten değiştirmiştir. İbnü’l-Heysem, optiğe dair görme teorisi, karanlık oda, ışık ve yansıma kanunlarını ortaya koymuştur:
İbnü’l-Heysem, bilimsel yöntemin öncülerinden biri olarak da kabul edilir.
İbnü’l-Heysem, matematik ve astronomi alanlarında da önemli katkılar yapmıştır.
- Geometri: Optik çalışmalarında matematiği kullanmış, özellikle geometri ve trigonometriyi ışığın yansıması ve kırılması üzerinde uygulamıştır.
- Astronomi: Gök cisimlerinin hareketleri üzerine de çalışmış, özellikle gözlem ve hesaplamalar yoluyla astronomi bilimine önemli katkılarda bulunmuştur. Güneş ve ay tutulmalarının nedenlerini ve astronomik olayları açıklamak için geometriyi kullanmıştır.
- Ay ve Güneş Teorileri: Ay ve güneş ışınlarının yansımalarını ve hareketlerini incelemiştir. Ay’ın ışığının yansıyan ışık olduğunu deneysel olarak ispatlamıştır.