İslam’da Temel İbadetler

İslam dini, inanç ve ibadet temelleri üzerine kurulu, bireye ve topluma hem ruhsal hem de maddi anlamda yol gösteren bir yaşam sistemidir. Bu çerçevede, “temel ibadetler” olarak adlandırılan beş esas, Müslüman’ın hayatını şekillendiren ana unsurları oluşturur. İslam’daki temel ibadetler, kişinin hem Allah ile bağını güçlendirmeye hem de toplumsal dayanışmayı sağlamaya yönelik bir bütün oluşturur. Namaz, oruç, zekât ve hac ibadetleriyle desteklenen tevhid inancı (Kelime-i Şehadet), Müslüman’ın hem manevi hem de sosyal hayatını şekillendirir.

Bu ibadetlerin yerine getirilmesi Kur’an’da emredilmiştir. Nasıl yapıldıklarıyla ilgili ayrıntılar ise Hz. Muhammed (sav) tarafından öğretilmiştir. Şekli, miktarı, zamanı belli ve yapılması zorunlu olan bu ibadetler, hükümleri bakımından farz ve vacip olarak nitelendirilir.

Namaz, Hz. Peygamber’in bizzat uyguladığı ve öğrettiği belli söz, dualar ve davranışların bütününü içeren; tekbirle başlayıp selamla biten bir ibadettir.
Oruç, Ramazan ayında tan yerinin ağarmasından güneş batıncaya kadar yemeden, içmeden ve cinsel ilişkiden uzak durmaktır.
Zekat, maddi güce sahip Müslümanların (belli bir nisap miktarını aşan mal varlığına sahip kişilerin) malının belirli bir oranını yılda bir kez ihtiyaç sahiplerine vermesidir.
Hac, imkânı olan her Müslümanın ömründe bir kez, belirli zaman ve mekânda (Mekke, Arafat, Müzdelife, Mina) hac ibadetini yerine getirmesidir.

Farz ve vacip kapsamına girmeyen, Hz. Peygamber’in fiilen yerine getirdiği ibadetlere “sünnet ibadetler” adı verilir. Beş vakit namazın farzından önce veya sonra kılınan namazlarla teravih, sünnet ibadetlere örnek gösterilebilir. Ayrıca, sevap kazanmak niyetiyle yapılan ve farz veya vacip hükmüne girmeyen her ibadet “nafile” olarak adlandırılır. Nafile ibadetler, insanın Yüce Allah’a olan yakınlığını artırarak O’na olan bağlılığını güçlendirir.

Gusül, Abdest ve Namaz

Gusülün Alınışı

Gusül, tüm vücudun yıkanarak büyük abdest (cenabiyet) durumundan arınmasıdır. Cinsel ilişki sonrası, menstrüasyon veya lohusalık döneminin bitiminde, diğer büyük hades durumlarında alınması gerekir. Gusül, ibadetlerin (özellikle namazın) geçerli olabilmesi için ruhani ve fiziksel temizliği sağlar.

⭐Gusülün doğru şekilde alınabilmesi için aşağıdaki adımlara dikkat edilmelidir:

Niyet:
- Gusül almaya başlamadan önce, kalben “Allah rızası için gusül yapmaya niyet ettim” şeklinde niyet edilir.
Ellerin Yıkanması:
- Gusül niyeti yapıldıktan sonra, önce eller iyice yıkanır.
Önce Ağız, Burun ve Yüzün Yıkanması:
- Ağız ve burun çalkalanır, ardından yüz tamamen yıkanır.
Başın ve Saçların Yıkanması:
- Islak ellerle başın tamamı mesh edilir ve saçlara da suyun iyice ulaşması sağlanır.
- Saçların arasına, özellikle uzun saçlarda, suyun girmesine özen gösterilir.
Vücudun Kalan Kısımlarının Yıkanması:
- Vücudun geri kalan kısımları; boyun, koltuk altları, gövde, bel, sırt, kollar, bacaklar ve ayaklar olmak üzere hiçbir yer kuru kalmayacak şekilde yıkanır.
- Su, tüm vücutta dolaşarak her bölgenin tamamen ıslanması sağlanmalıdır.
Önemli Hususlar:
- Gusül sırasında, vücudun her yerinde suyun temas ettiğinden emin olunmalıdır.
- Gusül, topluca ve aralıksız bir şekilde yapılmalı, parçalar halinde değil bütünsel olarak uygulanmalıdır.

Abdestin Alınışı

Abdest, namaz, Kur’an tilaveti gibi ibadetlerden önce yapılan küçük temizliktir. Abdest, hem beden hem de ruh temizliği sağlayarak namaza hazırlık sürecinde manevi disiplinin korunmasına yardımcı olur.

⭐ Abdestin usulü:

Niyet:
- Abdest almaya başlamadan kalben “Allah rızası için abdest almaya niyet ettim” diyerek niyet edilir.
Ellerin Yıkanması:
- Dirseklere kadar eller üç kez yıkanır. Parmak aralarının da iyice suyla temas ettiğinden emin olunmalıdır.
Ağız ve Burnun Yıkanması:
- Ağıza su alıp gargara yapılır, ardından burna su çekilip sümkürtülür. Bu işlemler üçer kez tekrarlanır.
Yüzün Yıkanması:
- Saç diplerinden çene altına ve kulak kenarlarını kapsayacak şekilde yüz üç kez yıkanır. Yüzün her yerinin suyla ıslandığı kontrol edilir.
Kolların Yıkanması:
- Önce sağ kol, sonra sol kol dirseklere kadar üç kez yıkanır. Su, kolun tamamına ulaşmalıdır.
Başın Mesh Edilmesi:
- Islak ellerle başın tamamı, genellikle bir defa mesh edilir. Saçların üzerinden geçilerek suyun yayılması sağlanır.
Kulakların Mesh Edilmesi:
- Islak eller kullanılarak kulakların iç ve dış kısımları silinir.
Ayakların Yıkanması:
- Önce sağ ayak, ardından sol ayak dirseklere kadar üç kez yıkanır. Ayak parmak araları ve bilekler de suyla iyice temas etmelidir.

Abdest veya gusül için su bulunamadığı durumlarda teyemmüm abdesti alınır. Teyemmüm abdesti; te
miz toprak ya da toprak cinsinden bir şeye ellerin sürülmesi, yüz, sağ ve sol kolun sırayla mesh edilmesi
şeklinde yapılır.

Namazın Hazırlık Şartları

Namazın kabul edilebilmesi için belirli hazırlık şartları vardır. Bu şartlar, ibadetin hem fiziksel hem de ruhsal temizliğini ve düzenini sağlamak amacıyla titizlikle yerine getirilmelidir:

Hadesten Taharet: Namaz kılmadan önce büyük veya küçük hadesten (örneğin cünüplük, menstrüasyon gibi durumlar) arınmak gerekmektedir. Bu temizlik, abdest veya gerekliyse gusül abdesti alarak sağlanır.
Necasetten Taharet: Namaz kılan kişinin bedeni, elbisesi ve namaz kıldığı yerin temiz olması şarttır. Bu, ibadetin fizikî ortamının da temiz ve düzenli olmasını ifade eder.
Setr-i Avret (Örtülme): İbadet sırasında, kişinin örtülmesi gereken bölgeleri, dinin belirlediği ölçülere uygun şekilde kapatması gerekir. Bu, hem mahremiyetin korunması hem de ibadetin ruhani ciddiyetinin sağlanması açısından önemlidir.
İstikbal-i Kıble: Namaz kılınırken, müminin Kâbe’ye (Kıble) doğru yönelmesi gerekmektedir. Bu yönelim, Müslümanlar arasında birlik ve beraberlik sembolüdür.
Vakit: Her namaz, belirlenmiş vakitler içerisinde kılınmalıdır. Namaz vakitlerine riayet etmek, ibadetin düzen ve disiplinini sağlamak açısından elzemdir.
Niyet: Kılınacak namaza başlamadan, kalben “Bu namazı Allah rızası için kılıyorum” şeklinde niyet edilir. Niyet, ibadetin samimiyet ve ihlas yönünü belirler.

Bu şartların her biri, namazın hem kabulü hem de manevi verimliliği açısından büyük önem taşır. Namaz, bu hazırlıkların sağlanmasıyla, hem beden hem de ruh temizliği içinde, düzenli ve huşu dolu bir ibadet olarak yerine getirilir.

Namazın Kılınışı

İftitah Tekbiri= Namaza başlamadan önce, mümin kıbleye yönelir ve niyetini belirler. Erkekler, ellerini kulak hizasında; kadınlar ise omuz hizasında kaldırır. “Allahüekber” diyerek namaza giriş yapılır. Bu başlangıç tekbiri, iftitah tekbiri olarak adlandırılır; çünkü “Allah en büyüktür” anlamına gelir.
Kıyam- Kıraat= Erkekler, sağ elleriyle sol bileklerini kavrayarak göbek hizasında tutarken; kadınlar, sağ ellerini sol ellerinin üzerine koyup göğüs üstünde sabitler. Bu pozisyona “kıyam” denir. Namazın ilk rekatında, kıyam sırasında önce Sübhaneke duası, ardından Euzü-Besmele, Fatiha suresi ve kısa bir sure ya da birkaç ayet okunur. Kur’an-ı Kerim’den yeterli miktarda sure veya ayetin okunmasına da “kıraat” adı verilir (bk. Sürmeli vd., “kıraat”, 203).
Rükû= Namaz sırasında “Allahuekber” diyerek rükûya geçilir. Rükûda, göğüs yere paralel gelecek şekilde eğilinir ve eller diz kapaklarına dayatılır (kadınların rükûsunda erkeklere nazaran daha az bir eğim uygulanır). Bu pozisyonda üç kez “sübhâne rabbiye’l-azîm” okunur. Bu dua, “Büyük Rabbim her türlü eksiklikten uzaktır” anlamını taşır.

Rükûdan sonra, “semiallahü li-men hamideh” denilerek ayağa kalkılır ve ayakta “rabbenâ leke’l-ḥamd”
denir. (Semiallahü li-men hamideh: Allah kendisine hamdedenleri duyar.) (Rabbenâ leke’l-ḥamd: Rabbimiz
hamt senin içindir.)

Secde= Namaz sırasında “Allahüekber” diyerek secdeye geçilir. Secde pozisyonundayken üç kez “Sübhâne rabbiye’l-a’lâ” okunur. Ardından “Allahüekber” diyerek oturulur ve yine “Allahüekber” denilerek ikinci secdeye gidilir. Secdelerin tamamlanmasının ardından, ikinci rekât için ayağa kalkılır. İkinci rekâtta, Sübhaneke duası hariç, birinci rekâtta uygulanan tüm hareketler oturuşa kadar aynı şekilde tekrarlanır.
Oturuş= Namazın son oturuşuna “Kâde-i ahîre” adı verilir. Erkekler, sol ayaklarını yana yatırırken sağ ayaklarını dikip, parmaklarını kıbleye yönlendirecek şekilde otururlar. Kadınlar ise, her iki ayaklarını sağa doğru yatırarak otururlar. Bu oturuş sırasında, sırasıyla Tahiyyat, Allahümme salli, Allahümme barik ve Rabbena duaları okunur.
Selam= Son oturuş sırasında, yüz önce sağa, ardından sola çevrilir ve her iki yöne de “Esselâmü aleyküm ve rahmetullah” denir. Böylece, iki rekâtlık namaz tamamlanmış olur. (Esselâmu aleyküm ve rahmetullah: Allah’ın selamı ve rahmeti üzerinize olsun.)

Namaz, dört rekât ise birinci oturuşta Tahiyyat duasından sonra Allahuekber denilerek ayağa kalkılır. Besmele ve Fatiha suresi okunur. Farz namaz kılınıyorsa üçüncü ve dördüncü rekâtlarda sadece Fatiha okunur. Eğer dört rekâtlık sünnet bir namaz kılınıyorsa birinci oturuşta Tahiyyat duasından sonra Salli-Barik duaları okunarak ayağa kalkılır ve Sübhaneke duasından sonra euzübesmele ile birlikte Fatiha ve ardından zammı sure (kısa bir sure veya birkaç ayet) okunur. (Farz namazlarda ve öğle namazının sünnetinde sadece Tahiyyat duası okunur, ayağa kalkınca Sübhaneke duası okunmaz.). Rükû ve secdeler yapıldıktan sonra ayağa kalkılır. Besmele ile Fatiha suresi ve zammı sure okunur. Rükû ve secdelerden sonra son oturuş yapılır ve selam verilerek namaz tamamlanır.

📎Salih Amel; İslam’da Allah’ın rızasını kazanmak için yapılan iyi, doğru ve yararlı eylemleri ifade eder. Bu ameller, yalnızca ibadetle sınırlı olmayıp, bireyin günlük hayatında sergilediği ahlaki, sosyal ve ekonomik davranışları da kapsar. Örneğin;

Sadaka vermek ve yardımlaşmak,
Komşulara ve ihtiyaç sahiplerine destek olmak,
Adaletli ve dürüst iş yapmak,
Zayıfları korumak, mazlumlara yardım etmek,
Doğru ve dürüst olmak,
Sabırlı ve hoşgörülü davranmak,
Kibir, öfke ve gıybet gibi olumsuz davranışlardan kaçınmak,
Affetmek ve insanlara karşı merhametli olmak,
Aile bireylerine saygı göstermek ve onlara iyi davranmak,
Evlilikte karşılıklı sevgi, saygı ve destek sunmak,
Toplumsal dayanışmaya katkıda bulunmak, gönüllü faaliyetlerde yer almak vb.

İbadetleri yerine getirirken uyulması gereken pek çok şart bulunmaktadır. Örneğin, namaz ve hac gibi ibadetlerin temel koşullarından biri de tesettürdür. Tesettür, erkeklerin ve kadınların dinen örtülmesi gereken bölgelerini mahrem tutmaları anlamına gelir; bu sadece bedenin örtülmesiyle sınırlı kalmaz, aynı zamanda kalbin ve aklın her türlü kötülük ve haramdan korunmasını da kapsar. İslam, temiz, sade ve bedenin mahrem yerlerini örten giysilerin giyilmesini öngörür; bu yüzden tesettüre uygun davranmak, ibadet kapsamında değerlendirilir.

İslam’ın temel ibadetleriyle ilgili bazı sınıflandırma ölçütleri mevcuttur. Bunlardan biri ibadetlerin hükmüdür. İbadetlerin hükümleri Allah’ın (cc) emirlerine ve Hz. Muhammed’in (sav) uygulamalarına göre belirlenmiştir. Bunlar;

Farz: İslam’ın temel ibadetleri arasında yer alan, yerine getirilmesi kesinlikle zorunlu olan ibadetlerdir (örneğin, beş vakit namaz, oruç, zekât, hac ve kelime-i şehadet).
Vacip: Farz kadar kesin olmasa da yerine getirilmesi zorunlu görülen ibadetlerdir.
Sünnet: Hz. Peygamber’in (s.a.v.) uygulamalarıyla şekillenen, ancak farz olmayan, yapılması teşvik edilen ibadetlerdir.
Mendup: Yapıldığında sevap kazandıran, ancak yerine getirilmesi zorunlu olmayan ibadetlerdir.
Nafile: Kişinin Allah rızasını kazanmak amacıyla isteyerek yaptığı ek ibadetlerdir.

Yapılış şekline göre ibadetler şu şekilde tasnif edilir: