İslam medeniyetinde eğitim, hem dinî hem de dünyevî bilgiyle şekillenmiş, bireyin hem ahlaki gelişimini hem de bilimsel yetkinliğini hedeflemiştir. Bu doğrultuda birçok önemli eğitim kurumu ortaya çıkmış, İslam dünyasında bilginin merkezi hâline gelmiştir.
Cami-Mescit
Cami ve mescitler, İslam medeniyetinde sadece ibadet yeri değil; aynı zamanda eğitim ve öğretim merkezleri olarak da önemli bir yere sahiptir. Medine’deki Mescid-i Nebi, bu anlayışın ilk örneğidir. Mescide bitişik suffe bölümünde Hz. Peygamber (sav) ve sahabeler ders vermiş, burada birçok ilim talebesi yetişmiştir.
Medreseler kurulmadan önce, İslam ilimleri ve fen bilimleri, camilerde oluşturulan ders halkalarında öğretilmiştir. Camilerde halka açık vaazlarla da yaygın eğitim hizmeti sürdürülmüştür.
İslam dünyasında eğitim amacıyla kullanılan bazı önemli camiler şunlardır:
- Ümeyye Camii (Şam): Şafii ve Hanefi ders halkalarıyla tanınır.
- Ezher Camii (Mısır): 988’den bu yana eğitim veren en önemli kurumlardandır.
- Amr Camii (Mısır): Sekiz ayrı bölümde çeşitli ilimlerin öğretildiği merkezdir.
- Mansur Camii (Bağdat): Döneminde önemli derslerin verildiği camidir.
- Ayrıca Kurtuba Camii ve Tolunoğlu Camii gibi yapılar da eğitim faaliyetlerine ev sahipliği yapmıştır.
Bu yapılar, cami merkezli eğitimin İslam dünyasında ne kadar yaygın ve köklü olduğunu göstermektedir.
Mektep
Mektep, İslam medeniyetinde çocuklara ilk eğitimin verildiği kurumdur. Genellikle 5–6 yaşlarındaki çocuklar, burada okuma-yazma, dinî bilgiler ve temel matematik öğrenmişlerdir. Bu kurumlar, farklı dönemlerde farklı adlarla anılmıştır.
- Abbasiler Dönemi’nde bu okullara küttap,
- Karahanlılar ve Selçuklular’da ise sıbyan mektebi,
- Osmanlılarda önce sıbyan, sonra iptidai (ilkokul) adı verilmiştir.
Sıbyan mektepleri, zamanla ıslah edilerek iptidai mekteplere dönüştürülmüş; ancak tamamen kaldırılmamıştır. Bu dönüşüm, Osmanlı’nın yenileşme döneminde gerçekleşmiştir.
Orta düzey eğitim kurumları şunlardır:
- Rüştiyeler: Sıbyan mekteplerinin ardından gelen ortaokul düzeyindeki okullardır.
- İdadiler: Ortaöğretimin ikinci basamağıdır.
- Sultaniler: Rüştiye ile yükseköğretim arasında bir geçiş kurumudur.
Yükseköğretim düzeyindeki kurumlar:
- Hendese-i Mülkiye Mektebi: Mühendislik eğitimi vermek üzere kurulmuştur.
- Darülfünun: Osmanlı’nın en yüksek düzeyde eğitim kurumu olup, bilim ve fen öğretmek, devlet kadrolarına memur yetiştirmek amacıyla açılmıştır.
Bu kurumlar, İslam medeniyetinde ilme verilen önemin ve Osmanlı’nın eğitim alanındaki evrim sürecinin somut göstergeleridir.
Medrese
Medrese, İslam tarihinde dinî ilimler, sosyal bilimler ve fen bilimlerinin öğretildiği, günümüz üniversitelerinin karşılığı sayılan yükseköğretim kurumudur. Öğrencilerin eğitim süresi sabit olmayıp, başarı gösterenlere icazet (diploma) verilmiş; yeterli başarı göstermeyenler ise eğitimi bırakmıştır.
Medrese kelimesi ilk kez 9. yüzyılda kullanılmaya başlanmış, resmî devlet kurumu olarak Karahanlılar döneminde kurulmuştur. Nizamülmülk tarafından 11. yüzyılda Bağdat ve Nişabur’da kurulan Nizamiye Medreseleri, sistemli medrese anlayışının başlangıcıdır. Bu model, zamanla tüm İslam dünyasına yayılmış ve medrese geleneği köylere kadar ulaşmıştır.
Medreseler genellikle vakıflar aracılığıyla finanse edilmiştir. Eğitim kurumları iyi donatılmış; barınma, beslenme ve maddi destek imkânı sunulmuştur. Bazı medreseler belirli ilim dallarına veya fıkhî mezheplere yönelik uzmanlaşmıştır. Örneğin:
- Mustansıriyye Medresesi (Bağdat) – Tıp eğitimi
- Büyük Nuriye Medresesi (Şam) – Hanefi fıkhı
Selçuklular ve Beylikler döneminde Anadolu’da birçok medrese inşa edilmiştir. Hâlen ayakta kalan 139 medrese bu dönemin mirasıdır. İlk Osmanlı medresesi, Orhan Gazi tarafından kurulan İznik Medresesidir. Fatih Sultan Mehmet zamanında Sahn-ı Seman, Kanuni Sultan Süleyman döneminde ise Süleymaniye Medreseleri açılmıştır. Bu yapılar, medrese sistemini kurumsallaştırmıştır. Yeni fethedilen bölgelere medrese kurmak, hem eğitim hem de İslam kültürünü yayma aracı olarak benimsenmiştir.
Medreseler, İslam dünyasında bilim, kültür ve devlet yapısının gelişmesinde önemli rol oynamış; eğitim, dinî anlayış ve toplumsal yapı arasında bağ kuran merkezî kurumlar hâline gelmiştir.
Darülkurra
Darülkurra, kelime anlamıyla “okuyanların evi” olup, Kur’an-ı Kerim’in ve kıraat ilminin öğretildiği, bazen ezberletildiği uzmanlaşmış eğitim kurumlarıdır. Bu kurumlara aynı zamanda Darülkur’an veya Darülhuffaz da denilmiştir.
İslam’ın ilk dönemlerinde Kur’an öğretimi Mekke’de Darülerkam’da, Medine’de ise Mescid-i Nebi ve Suffe gibi mekânlarda yürütülmüştür. Hz. Peygamber (sav), Musab bin Umeyr’i Medine’ye öğretmen olarak göndermiş; fethedilen bölgelerde valiler aynı zamanda Kur’an muallimi olmuştur. Ashabın kıraatte yetkin olanları, çeşitli şehirlerde Kur’an öğretmeye devam etmiştir.
İlk dört asırda, Kur’an öğretimi camilerde yapılırken, küçük çocuklara özel alanlarda (küttap) eğitim verilmiştir. Daha sonra Kur’an öğretimi için camilerden ayrı, müstakil yapılar olarak darülkurra medreseleri kurulmuştur. Selçuklular, bu kurumlara genellikle Darülhuffaz adını verirken, Osmanlılar, uzmanlık düzeyindeki Kur’an eğitim kurumlarını Darülkurra olarak adlandırmıştır.
Osmanlılar döneminde ülkenin dört bir yanında darülkurra medreseleri kurulmuştur. Ancak bu medreselerin büyük çoğunluğu günümüze kadar ulaşamamıştır. Darülkurra medreseleri, kıraat ilminin ve hafızlık eğitiminin kurumsal temellerini atan, İslam medeniyetinde Kur’an öğretimini sistemleştiren önemli yap ılardır. Bu kurumlar, dini eğitimin uzmanlık düzeyine taşınmasında büyük rol oynamıştır.
Darülhadis
Darülhadis, kelime anlamıyla “hadislerin öğretildiği yer” demektir. Bu kurumlara aynı zamanda Darüssünne de denilmiştir. Buralarda, Hz. Peygamber’in sözleri ve uygulamaları sistemli şekilde öğretilmiştir.
İlk hadis eğitimi, Hz. Peygamber’in (sav) Mekke’de Erkam’ın evi gibi mekânlarda başlamıştır. Zamanla hadis âlimleri kendi evlerinde ders halkaları kurarak öğretimi sürdürmüştür. Öğrenci sayısı arttıkça dersler önce camilere, ardından daha özel yapılara, yani darülhadis medreselerine taşınmıştır.
İlk bağımsız darülhadis, Şam’da kurulmuştur. Anadolu’daki ilk darülhadis, Çankırı’da inşa edilmiştir. İkinci büyük örnek, Sivas’taki Gök Medresedir. Osmanlılar döneminde ilk darülhadis İznik’te kurulmuş ve ardından bu medreseler birçok şehirde yaygınlaşmıştır.
Darülhadisler, hadis ilminin kurumsal olarak öğretildiği ve alimlerin yetiştirildiği önemli eğitim kurumlarıdır. Zamanla İslam dünyasında geniş bir coğrafyada yayılmış ve sünnetin aktarımında merkezi rol oynamıştır.
Darüşşifa
19. yüzyıldan itibaren modern anlamda “hastane” olarak adlandırılan kurumlar için geçmişte farklı adlar kullanılmıştır:
- Orta Asya’da: Darülmerza
- Selçuklular’da: Darülafiye, Darüşşifa
- Osmanlılar’da: Darüşşifa, Darüssıhha, Şifahane, Bimarhane, Tımarhane
İlk hastane uygulaması, Hz. Peygamber (sav) tarafından Hendek Gazvesi sırasında seyyar olarak başlatılmıştır. İlk kalıcı hastane, Emevi Halifesi Velid bin Abdülmelik tarafından kurulmuş; hekimler görevlendirilmiş, cüzzamlılara karantina ve yardım uygulanmıştır. Abbasi Dönemi (10. yüzyıl), İslam tıbbının en parlak dönemidir. Her türlü hastalığın tedavi edildiği hastaneler kurulmuş, akıl hastaları için de ayrı kurumlar oluşturulmuştur.
Selçuklular, ilk tıp medresesi ve hastaneyi Nizamülmülk aracılığıyla Nişabur’da kurmuştur. Bu hastaneler, dünya hastane tarihi açısından da büyük öneme sahiptir. Osmanlı Dönemi’nde, mimari ve işlevsel anlamda en gelişmiş hastaneler yapılmıştır. Örnekler:
- Haseki Hastanesi
- Süleymaniye Şifahane ve Tıp Medresesi
- Atik Valide Hastanesi
Bu hastaneler, sadece tedavi merkezi değil, aynı zamanda tıp eğitiminin de verildiği kurumlardı.
Osmanlı hastaneleri genellikle külliye yapılarının bir parçası olarak inşa edilmiştir. Cami, medrese, imaret, kervansaray gibi yapılarla birlikte konumlandırılan bu kompleksler, halkın sağlık, eğitim ve sosyal ihtiyaçlarını karşılayan merkezler olarak işlev görmüştür.
İslam medeniyetinde hastaneler, hem tıbbi hem sosyal hizmetlerin sunulduğu, eğitimi de içeren çok yönlü kurumlar olarak gelişmiş; günümüz modern hastanelerinin temelini oluşturmuştur.
Beytülhikme
Beytülhikme, kelime anlamıyla “bilgelik evi” olup, İslam dünyasında medreselerden önce kurulan en önemli ilim ve araştırma merkezlerinden biridir.
Kütüphane, tercüme bölümü, rasathane (gözlemevi), kitap çoğaltma ve ciltleme gibi bölümlerden oluşmuştur.
En bilinen ve etkili örneği, Abbasi Halifesi Memun tarafından 9. yüzyılda Bağdat’ta kurulmuştur. Burada farklı din ve milletlerden ilim insanları bir araya gelerek bilimsel araştırmalar yapmış, özellikle Yunan, Süryani, İran ve Hint eserleri Arapçaya çevrilmiştir. Fatımiler de benzer bir kurumu Kahire’de “Darülhikme” adıyla kurmuştur (1005 yılı civarı).
Başlangıçta bir tercüme ve kütüphane merkezi iken zamanla fizik, astronomi, matematik gibi pozitif ilimlerin araştırıldığı bir bilim ve eğitim kurumu hâline gelmiştir. 500 yıl boyunca İslam dünyasına bilimsel anlamda büyük katkı sağlamış; düşünce ve bilim hayatına yön vermiştir. Beytülhikme, 1258 yılında Hülagu Han’ın Bağdat’ı işgali sırasında yakılmış ve yıkılmıştır.
Beytülhikme, İslam dünyasında çok kültürlü bilimsel iş birliğinin en güzel örneği olarak kabul edilir ve günümüz akademik kurumlarının öncüsü niteliğindedir.
Kütüphaneler
Kütüphane, Arapça “kütüb” (kitaplar) ve Farsça “hane” (ev) kelimelerinden oluşur; kitapların saklandığı ve ilimle uğraşılan yer anlamına gelir. İslam tarihinde kütüphaneler yalnızca kitap saklama yeri değil, aynı zamanda ilim tahsili yapılan, araştırmalar yürütülen ve bazen tasavvufî faaliyetlerin gerçekleştiği merkezler olmuştur.
İslam öncesinde İskenderiye Kütüphanesi, İslam döneminde ise Beytülhikme bu geleneğin örneklerindendir. İlk İslamî kütüphaneler, hükümdarlar, âlimler ve devlet adamları tarafından kurulmuştur. Camiler ve medreseler de kendi bünyelerinde kütüphaneler barındırmıştır.
İlk genel kütüphane, Emeviler döneminde Muaviye zamanında Şam’da kurulmuştur. Selçuklular döneminde, hem sayıca hem de içerik açısından kütüphaneler büyük gelişme göstermiştir. Osmanlı’da sadece kütüphane olarak kurulan ilk müstakil yapı, 1678’de açılan Köprülü Kütüphanesidir. Daha sonra İstanbul başta olmak üzere pek çok şehirde bağımsız kütüphaneler inşa edilmiştir; bazıları medrese işlevi de görmüştür.
Kütüphaneler, İslam medeniyetinde ilim ve kültürün yayılmasında önemli rol oynamış; zamanla araştırma, eğitim ve bilgi merkezi hâline gelmiştir. Bu kurumlar, İslam dünyasında bilimsel düşüncenin kurumsal olarak desteklendiği yapıların başında gelir.
Rasathaneler
Rasathane, gök cisimlerinin gözlemlendiği ve astronomi eğitiminin verildiği bilimsel kurumlardır. Sadece gözlemevi değil, aynı zamanda teorik ve pratik eğitim merkezi olarak da işlev görmüşlerdir
Namaz, oruç ve hac gibi ibadetlerin vakitlerinin belirlenmesi ihtiyacı, astronomi çalışmalarını İslam medeniyetinde önemli kılmıştır. Bu ihtiyaç, erken dönemlerden itibaren rasathanelerin kurulmasına zemin hazırlamıştır.
- Şemmasiye Rasathanesi (Bağdat) – Abbasi Halifesi Memun döneminde kurulan ilk rasathanedir (9. yüzyıl).
- Kasiyyun Rasathanesi (Şam) – Yine Halife Memun tarafından Şam’da kurulmuştur.
- Bağdat Rasathanesi – Büveyhi hükümdarı Şerefü’d-Devle tarafından 10. yüzyılda inşa edilmiştir.
- İsfahan Rasathanesi – 11. yüzyılda Selçuklu Sultanı Melikşah döneminde kurulmuştur.
- Meraga Rasathanesi – 13. yüzyılda İlhanlılar döneminde Hülagu Han tarafından kurulmuştur. Nasiruddin Tusi tarafından yönetilmiştir; zengin kütüphanesi ve gözlem aletleriyle donatılmıştır.
- Semerkant Rasathanesi – 15. yüzyılda Uluğ Bey tarafından inşa edilmiştir; İslam dünyasında önemli bir bilim merkezidir.
- Cihangir Rasathanesi (İstanbul) – Osmanlı Padişahı III. Murat tarafından kurulmuştur.
Rasathaneler, İslam medeniyetinin bilime verdiği önemin somut göstergesidir. Sadece astronomide değil, eğitim, araştırma ve teknoloji geliştirme açısından da insanlık tarihine önemli katkılar sunmuşlardır.
