Yüce Allah, evreni ve içindeki tüm varlıkları belirli bir amaç doğrultusunda yaratmıştır. Bu nedenle her varlık, kendisine verilen görevi yaratılış amacına uygun biçimde ve belli bir düzen içerisinde yerine getirir. Gök cisimlerinin düzenli hareketleri, gece ile gündüzün oluşumu, canlıların yeryüzünde hayatlarına devam etmesi ve mikro âlemdeki dengenin sürmesi, evrenin sahip olduğu bu ilahi düzenin açık örneklerindendir.
Kur’an-ı Kerim’deki “Şüphesiz biz, her şeyi bir ölçüye göre yarattık.” (Kamer 54:49) ve “Güneş ve Ay bir hesaba göre hareket etmektedir.” (Rahman 55:5) gibi ayetler de, evrendeki bu dengeli ve düzenli yapı hakkında bilgi vermektedir.
İnsan; akıl, irade, duygu ve inanç gibi manevi özelliklere sahip olan; fiziksel, ruhsal ve zihinsel yönleriyle bütüncül bir varlıktır. Dinî bakış açısına göre insan; evrenin ve canlıların yaratıcısı olan Allah’ın (c.c.) kudretiyle yaratılmış, değerli ve sorumluluk sahibi bir mahlûktur. İslam öğretisine göre insan, yeryüzünde halife (özel sorumluluk üstlenmiş yönetici/değer koruyucu) olarak yaratılmış olup, ilahi emanetleri yerine getirmek ve iyiliği yeryüzünde yaymakla görevlidir.
İnsan tarih boyunca “Ben kimim, nereden geldim, nasıl var oldum, niçin yaratıldım?” gibi varoluşsal soruların yanıtlarını bulmaya çalışmıştır. Kur’an-ı Kerim, insanın yaratılışına dair pek çok ayet içermektedir. Tıpkı diğer bütün varlıklar gibi insan da Allah (c.c.) tarafından yaratılmıştır. Kur’an-ı Kerim, insanın su ve topraktan var edildiğini açıkça bildirir. “O, sizi topraktan yarattı” (Rum Suresi 20. ayet) gibi ayetlerle insanın maddi yaratılışına dikkat çekilir.
Peygamberimiz, insanın yaratılış sürecine ve onun yeryüzündeki rolüne sıkça değinmiştir. İnsanların farklı meziyetler, karakterler ve kabiliyetlerle yaratıldığı ama hepsinin Allah katında eşit derecede değerli olduğu ifade edilir (Takva dışında kimsenin kimseden üstünlüğü olmadığı vurgulanır). İslâm âlimleri; insanın fiziksel (bedenî) boyutu yanında, ruhsal ve manevi yönünün de olduğunu vurgularlar. Ruh, Allah tarafından üflenen manevi bir öz olarak görülür ve insana “canlılık” ile birlikte akıl, bilinç, irade gibi özellikleri kazandırır.
İlk yaratılan insanın Hz. Âdem olduğu kabul edilmektedir. Kendisi önce cennette yaratılmış, ardından imtihan sürecini yaşaması için dünyaya gönderilmiştir. Yeryüzüne gönderilişi, orayı imar edişi ve insanın kendine verilen görevleri yerine getirmesi; tüm bunlar Allah’ın (c.c.) kudretini yansıtan örnekler arasındadır. Kur’an-ı Kerim’de insanın değerini belirtmek için, “Biz insanı en güzel biçimde yarattık.” buyrulur. Yüce Allah, insana akıl, ilim ve irade gibi üstün nitelikler vererek onu ayrıcalıklı bir konuma yükseltmiştir.
Âdem (a.s.)’ın topraktan yaratılması; insanın fiziksel bedeninin “dünyevi unsurlardan” meydana geldiğini anlatır. Bu, insanın dünya hayatıyla kopmaz bir bağının olduğunu ve aynı zamanda ölümlü olduğunu gösterir. “Ona (Âdem’e) ruhumdan üfledim” (Hicr Suresi 29. ayet) gibi ayetlerde bahsedilen “nefha-i ilahi” (ilahi nefha/ruh); insanın maddi boyutunun yanı sıra manevi ve ruhsal bir boyuta da sahip olduğunu ortaya koyar. Bu yaratılış, insana özgür irade ve sorumluluk yükler. İnsan, iyi ve kötü arasında seçim yapabilecek, davranışlarından sorumlu olacak şekilde yaratılmıştır.
Kur’an-ı Kerim’de yer alan, “Ant olsun biz insanoğluna şan, şeref ve nimetler verdik; onları karada ve denizde taşıdık, kendilerine güzel güzel rızıklar sunduk ve onları yarattıklarımızın çoğundan üstün kıldık.” ayeti de insanın bu üstün konumuna işaret etmektedir. İnsanın akıl yürütmesi, seçimler yapması, ahlaki ilkelere göre davranması, şehirler ve medeniyetler kurabilmesi gibi özellikleri, kendisine bahşedilen ayrıcalıkların başında gelir.
İnsan, akıl nimetini kullanarak evreni ve kendisini sorgulayabilen, doğruyu yanlıştan ayırt edebilen tek varlıktır. İnsan duygusal yönüyle sevme, sevilme, merhamet etme gibi manevi değerlere sahiptir. İnsan, sosyal bir varlık olduğu için toplum içinde yaşar; yardımlaşma, dayanışma, adalet gibi kavramları uygular. İslam’a göre vicdan, insanın iç dünyasında doğruyu ve yanlışı sezen özelliktir; sorumluluk duygusunu besler. Eğitim, ibadet, tefekkür (derin düşünme) gibi faaliyetlerle insan, ahlaki ve manevi açıdan olgunlaşabilir.
⭐ İnsanın Yeryüzündeki Görevi;
- Halife Olmak: Yeryüzünde ilahi hükümlere ve adalete uygun bir yaşam sürmek, bütün yaratılmışlara merhamet ve adaletle yaklaşmak.
- İbadet ve Kulluk: İnsanın yaratılış amacı, Allah’a (c.c.) kulluk etmek (Zariyat Suresi 56. ayet: “Ben cinleri ve insanları ancak bana kulluk etsinler diye yarattım.”).
- İyiliği Emretmek, Kötülükten Sakındırmak: Bireysel ve toplumsal düzeyde güzel davranışlara öncülük etmek, zararlı ve kötü davranışları önlemeye çalışmak.
Kısacası insan; Rabbini tanımak, dinî yükümlülüklerini yerine getirmek ve ahiret hayatına hazırlık yapmak gibi sorumluluklara sahiptir.
Yüce Allah, “O, sudan bir insan yaratıp ondan soy sop ve hısımlık meydana getirendir. Rabbin her şeye hakkıyla gücü yetendir.” ayetinde insanın sosyal ilişkiler geliştiren bir varlık olduğunu ifade eder. Bu sayede insan, çevresindeki insanlara saygı duymayı ve onların haklarını gözetmeyi öğrenir. Yaratılış amacını kavrayan kişi, kendisine, ailesine, topluma ve Allah’a (c.c.) karşı sorumluluk bilinciyle hareket eder.
Allah (c.c.), ilk insan Hz. Âdem’e maddi ve manevi varlıkların, kavramların isimlerini ve niteliklerini öğretmiştir. Böylece onu öğrenmeye ve kavramaya açık bir varlık olarak yaratmıştır. Kur’an-ı Kerim’de bu konuyla ilgili, “Allah, Âdem’e bütün varlıkların isimlerini öğretti. Sonra onları meleklere göstererek ‘Eğer doğru söyleyenler iseniz haydi bana bunların isimlerini bildirin.’ dedi. Melekler, ‘Seni bütün eksikliklerden uzak tutarız. Senin bize öğrettiklerinden başka hiçbir bilgimiz yoktur. Şüphesiz her şeyi hakkıyla bilen, hikmetle yapan sensin.’ dediler.” şeklinde buyrulmaktadır.
Evren ve içindeki her varlık boşuna yaratılmamıştır. “Biz gökleri, yeri ve bunlar arasındakileri oyun olsun diye yaratmadık.” ayeti, bu gerçeği açıklayan önemli bir ifadedir. Tüm yaratılanlar, kendilerine belirlenen şekilde Yaratıcı’ya ibadet ederler. Bir ayette de “Yedi gök, yer ve bunlarda bulunanlar O’nu tespih eder; O’nu hamt ile tespih etmeyen hiçbir şey yoktur. Fakat siz onların tespihini anlayamazsınız. O Halim’dir, bağışlayıcıdır.”^(15) buyrularak varlık âleminin tamamının Allah’ı (c.c.) yücelttiği bildirilir.
İnsanın yaratılış amacı, Yaratıcısını tanımasıdır. Bu bilinçle, yaptığı tercih ve davranışlardan sorumlu olduğunu bilerek hareket etmelidir. İnsanın görevi, Rabbine kulluk etmek ve bu dünyada salih ameller işlemektir. Bu şekilde kişi, hem dünya hem ahiret mutluluğunu sağlamaya yönelik yolda ilerlemiş olur.
İnsanın doğuştan getirdiği temiz, saf ve iyiye meyilli yapısı olarak tanımlanır. Bu fıtrat, doğru dinî ve ahlaki eğitimle pekiştirildiğinde insandaki iyilik ve güzellik ortaya çıkar. İnsan, doğru veya yanlış davranışı seçmekte özgürdür. Bu özgürlük insana dünyada bir “iman ve ahlak sınavı” sorumluluğu getirir. İnsanın ahlaki erdemler (dürüstlük, adalet, merhamet, sabır vb.) ile donanması, onu manevi açıdan yüceltir. Günahlardan sakınmak ve iyi amellerde bulunmak, “insan-ı kâmil” denilen olgun insan mertebesine erişmeyi hedefler.
İslam inancında insan, evrendeki diğer varlıklardan farklı, üstün ve sorumluluk sahibi bir konumda yaratılmıştır. Hem beden hem de ruh boyutuna sahip olan insan, akıl, irade ve duygu özellikleri sayesinde yeryüzünde farklı görevler yüklenmiştir. İyilik, adalet ve sorumluluk bilinciyle hareket eden insan, yaratılışın amacına uygun davranmış olur. Her insanın değeri ve onuru eşittir; üstünlük yalnızca takva, yani Allah’a karşı gelmekten sakınma ve iyi ahlak ile mümkündür.
⭐ İnsanı diğer varlıklardan ayıran temel özellikler;
- Akıl ve Düşünme Yeteneği
- İrade ve Seçim Özgürlüğü
- Ahlaki Bilinç ve Değerler
- Vahye Muhatap Olabilme
- Kültür ve Medeniyet Kurma Yeteneği
- Bilinçli İbadet ve Kulluk
