Düşünce tarihinde önemli bir yere sahip olan felsefe, insanların kendilerini, çevrelerini ve evreni anlamaya çalışma çabasının sistemli halidir. Felsefe (bilgelik sevgisi), hayatın anlamını sorgulayan, doğru bilgiye ulaşmanın yollarını arayan ve insanın nasıl yaşaması gerektiğini düşünen bir disiplindir.
Felsefe, günlük hayatımızda farkında olmadan kullandığımız birçok düşünce biçiminin temelidir. Adaleti sorgularken, doğru ile yanlışı ayırt ederken veya mutluluğun ne olduğunu düşünürken aslında felsefi sorular sorarız. Bu nedenle felsefe, sadece filozofların ilgilendiği bir alan değil, her insanın hayatında yer alan temel bir düşünce etkinliğidir.
Felsefi Düşüncenin Gelişimi
İnsanlık tarihi boyunca farklı medeniyetler, kendilerine özgü felsefi düşünceler geliştirmişlerdir. Bu düşüncelerin ortaya çıkması ve gelişmesi, o dönemin sosyal, kültürel ve ekonomik koşullarıyla yakından ilgilidir. Felsefi düşünce, tek bir merkezden değil, dünyanın farklı bölgelerinde birbirinden bağımsız olarak ortaya çıkmış ve zaman içinde etkileşime girerek zenginleşmiştir.
Felsefi Düşüncenin Ortaya Çıkışı
Felsefi düşüncenin doğuşu için bazı temel koşulların oluşması gerekmiştir. Bunlardan ilki yazının icadıdır. Yazı sayesinde düşünceler kayıt altına alınmış ve nesilden nesile aktarılmıştır. İkincisi, bilgi birikiminin artmasıdır. İnsanlar doğa olaylarını gözlemledikçe ve deneyim kazandıkça, bu bilgileri sistematik hale getirme ihtiyacı duymuşlardır. Üçüncüsü ise aklın kullanılmaya başlanmasıdır. İnsanlar artık olayları sadece mitlerle değil, akıl yoluyla açıklamaya çalışmışlardır.
Felsefi düşüncenin gelişimine Çin, Hindistan, İran, Mısır ve Mezopotamya medeniyetleri önemli katkılarda bulunmuştur. Örneğin, Sümerler yazıyı icat ederek bilginin kaydedilmesini sağlamışlar, Babilliler ise matematik ve astronomi alanında önemli keşifler yapmışlardır. Bu birikimler, daha sonra ortaya çıkacak felsefi düşüncelerin temelini oluşturmuştur.
Felsefi Düşüncenin Tarihsel Dönemleri
Felsefe tarihi, farklı dönemlere ayrılarak incelenir. Her dönemin kendine özgü özellikleri, sorunları ve bu sorunlara getirdiği çözümler vardır. Bu dönemleri kronolojik olarak inceleyelim.
MÖ 6. Yüzyıl – MS 2. Yüzyıl Felsefesi
Bu dönem, felsefi düşüncenin ilk sistemli örneklerinin ortaya çıktığı Antik dönemdir. Dikkat çekici olan, Yunan, Çin ve Hint felsefelerinin neredeyse aynı zamanda ortaya çıkmasıdır. Bu durum, insanlığın belirli bir gelişme aşamasına ulaştığında benzer sorular sormaya başladığını gösterir.
Yunan Felsefesi, evrenin nasıl oluştuğu, varlığın nedenleri ve doğa olaylarının açıklanması üzerine yoğunlaşmıştır. Milet kentinde yaşayan Thales, İlk Çağ’ın ilk filozofu olarak kabul edilir. Thales, arkhe (evrenin ana maddesi) problemini ortaya atmış ve her şeyin sudan oluştuğunu öne sürmüştür. Bu görüş bugün bize basit gelse de, o dönem için doğa olaylarını tanrıların değil, doğal bir nedenin açıkladığını söylemek devrim niteliğindeydi.
Çin Felsefesi, pratik yaşamı ve ahlaki değerleri merkeze almıştır. Kung-Fu-Tzu (Konfüçyüs) ve Lao Tzu gibi düşünürler, insanların nasıl yaşaması gerektiği, toplumun nasıl düzenlenmesi gerektiği gibi sorulara cevap aramışlardır. Çin felsefesi, Batı felsefesinden farklı olarak soyut kavramlardan çok, günlük yaşamda uygulanabilecek öğretiler üzerinde durmuştur.
Hint Felsefesi, varlığın özü, sosyal hayat ve inanç-ahlak ilişkisi üzerine odaklanmıştır. Siddhartha Gautama (Buda), insanın acıdan nasıl kurtulabileceği ve gerçek mutluluğa nasıl ulaşabileceği sorularına cevap aramıştır. Hint felsefesi, ruhsal gelişimi ve iç huzuru önemser.
MS 2. Yüzyıl – MS 15. Yüzyıl Felsefesi
Bu dönem, din ve felsefenin iç içe geçtiği, skolastik (kilise otoritesi altında gelişen felsefe) dönem olarak bilinir. Tanrı ve inanç konuları felsefi tartışmaların merkezindedir.
Hristiyan felsefesi, dini otoritenin güdümünde gelişmiştir. Kilise, felsefi düşüncelerin dini öğretilerle uyumlu olmasını istemiştir. Bu dönemde felsefe, daha çok dini inançları akıl yoluyla temellendirme çabası içindedir.
İslam felsefesi ise 8-13. yüzyıllar arasında altın çağını yaşamıştır. Bağdat’ta kurulan Beytülhikme (Bilgelik Evi), Antik Yunan eserlerinin Arapçaya çevrildiği önemli bir merkezdir. İslam düşünürleri, bu eserleri sadece çevirmekle kalmamış, üzerlerine yeni yorumlar ekleyerek zenginleştirmişlerdir. İslam düşünürlerinin bu çalışmaları, daha sonra Batı’ya aktarılmış ve Rönesans’ın temellerini oluşturmuştur.
15-17. Yüzyıl Felsefesi
Rönesans ve Reform hareketleriyle karakterize edilen bu dönemde, kilisenin otoritesi sarsılmış, hümanizm (insan merkezli düşünce) anlayışı güçlenmiştir. Matbaanın icadı (1445), Amerika’nın keşfi (1492) ve İstanbul’un fethi (1453) gibi olaylar, dünya görüşünde köklü değişimlere yol açmıştır.
Modern bilimin doğuşu bu döneme rastlar. Francis Bacon, tümevarım (tekil olaylardan genel sonuçlara ulaşma) yöntemini geliştirerek bilimsel araştırmalara yeni bir yön vermiştir. Bacon’a göre, doğayı anlamak için önce gözlem yapmak, sonra bu gözlemlerden genel ilkeler çıkarmak gerekir.
Evren anlayışında da büyük değişimler yaşanmıştır. Kopernik, o zamana kadar kabul edilen Dünya merkezli evren modelini yıkarak, Güneş merkezli bir model önermiştir. Bu değişim, sadece astronomide değil, insanın kendini evrendeki yerini sorgulamasına da yol açmıştır.
18-19. Yüzyıl Felsefesi
Aydınlanma (akıl çağı) olarak bilinen bu dönemde, insanların kendi aklını kullanması ve gelenekleri eleştirmesi önem kazanmıştır. Diderot’nun editörlüğünü yaptığı Ansiklopedi (1751), bilginin sistematik olarak toplanması ve halka ulaştırılması açısından önemli bir adımdır. Fransız Devrimi (1789) ise bu dönemin siyasi yansımasıdır.
Düşünce özgürlüğü ve ifade hakkı bu dönemde güçlenmiştir. İnsanlar artık otoriteleri sorgulamaktan çekinmez, eleştirel yaklaşımı benimser hale gelmiştir. Voltaire’in “Söylediklerinize katılmıyorum ama bunları söyleme hakkınızı sonuna kadar savunurum” sözü, dönemin ruhunu yansıtır.
Sanayi Devrimi’nin toplumsal etkileri de bu dönemde felsefeyi etkilemiştir. Karl Marx, Komünist Manifesto’da (1848) işçi sınıfının durumunu analiz ederek, toplumsal değişimin kaçınılmaz olduğunu savunmuştur.
20. Yüzyıl Felsefesi
Bu dönem, disiplinler arası yaklaşımın benimsendiği ve çeşitli felsefi akımların ortaya çıktığı bir dönemdir. İki dünya savaşı, Büyük Buhran ve hızlı teknolojik gelişmeler, filozofların yeni sorular sormasına neden olmuştur. Varoluşçuluk, analitik felsefe, yapısalcılık gibi akımlar bu dönemde gelişmiştir.
Dünya Felsefe Gelenekleri
Felsefi düşünce, dünyanın farklı bölgelerinde kendine özgü özelliklerle gelişmiştir. Her gelenek, kendi kültürel birikimi ve yaşam tarzıyla şekillenmiş benzersiz yaklaşımlar sunmuştur.
Antik Yunan Felsefesi
MÖ 6. yüzyılda Milet kentinde başlayan Antik Yunan felsefesi, mitolojiden akla geçişin en belirgin örneğidir. Yunan filozofları, doğa olaylarını tanrıların müdahalesi olmadan açıklamaya çalışmışlardır.
Temel Filozoflar ve Konuları
Thales, evrenin ana maddesinin ne olduğu sorusunu sorarak felsefi düşüncenin başlangıcını yapmıştır. O dönemde herkes doğa olaylarını tanrılara bağlarken, Thales “Her şey sudan oluşur” diyerek doğal bir açıklama getirmiştir. Bugün bu görüş bize basit gelse de, o dönem için devrimci bir yaklaşımdı.
Sokrates, bilgi ve ahlak üzerine düşünmüştür. “Kendini bil” sözüyle insanların önce kendilerini tanımaları gerektiğini vurgulamıştır. Sokrates’e göre, erdemli bir yaşam sürmek için bilgi gereklidir. Cahillik, kötülüğün kaynağıdır. Sokrates’in öğretim yöntemi de ilginçtir: Sorular sorarak insanların kendi cevaplarını bulmalarını sağlamaya çalışmıştır.
Platon, Sokrates’in öğrencisi olarak, hocasının düşüncelerini sistematik hale getirmiştir. İdealar dünyası teorisiyle, gördüğümüz dünyanın aslında mükemmel ideaların birer kopyası olduğunu savunmuştur. Örneğin, gördüğümüz masalar kusurludur ama “masa ideası” mükemmeldir. Platon ayrıca ideal devlet modelini de tasarlamıştır.
Aristoteles, Platon’un öğrencisi olmasına rağmen hocasından farklı düşünmüştür. Mantık biliminin kurucusu olan Aristoteles, her alanda (fizik, biyoloji, etik, siyaset) eserler vermiştir. “Altın orta” kuramıyla, erdemin aşırılıklar arasındaki denge noktası olduğunu savunmuştur. Örneğin cesaret, korkaklık ile atılganlık arasındaki dengedir.
Hint Felsefesi
MÖ 7-6. yüzyıllarda gelişen Hint felsefesi, pratik yaşam felsefesi olarak bilinir. Ahlaki değerler ve kurtuluş arayışı bu felsefenin merkezindedir.
Siddhartha Gautama (Buda), zengin bir prens olarak doğmasına rağmen, hayatın acılarını görünce saraydan ayrılmış ve gerçeği aramaya koyulmuştur. Buda’ya göre hayat acı doludur ve bu acıdan kurtulmanın yolu vardır. İnsanın aşırı isteklerinden kurtulması, orta yolu izlemesi gerekir. Buda’nın öğretileri, günümüzde milyonlarca insan tarafından takip edilmektedir.
Çin Felsefesi
MÖ 6-3. yüzyıllar arasında gelişen Çin felsefesi, siyasi bunalımlara çözüm aramış ve ahlaki yaşam kuralları üzerine odaklanmıştır.
Lao Tzu, Tao felsefesinin kurucusudur. Tao, evrenin işleyiş ilkesi, her şeyin kaynağıdır. Lao Tzu’ya göre insan, doğayla uyum içinde, sade bir yaşam sürmelidir. “Yumuşak olan sert olanı yener” sözü, onun yaklaşımını özetler.
Kung-Fu-Tzu (Konfüçyüs), ideal toplum düzenini tasarlamıştır. Ona göre toplumun temeli ailedir ve herkesin toplumda bir yeri, görevi vardır. Erdemli yöneticiler halkına örnek olmalıdır. Konfüçyüs’ün öğretileri, yüzyıllar boyunca Çin’in yönetim felsefesini şekillendirmiştir.
Türk İslam Felsefesi
8-12. yüzyıllar arasında altın çağını yaşayan Türk İslam felsefesi, Antik Yunan eserlerinin çevirisiyle başlamış, ancak bunların üzerine özgün yorumlar ekleyerek zengin bir sentez oluşturmuştur.
Önemli Düşünürler
Farabi, “İkinci Öğretmen” (Aristoteles’ten sonra) olarak anılır. İdeal toplum modelini “Erdemli Şehir” adlı eserinde anlatmıştır. Farabi’ye göre, nasıl ki vücutta kalp diğer organları yönetiyorsa, toplumda da filozof-kral diğer insanları yönetmelidir. Mutluluğa ancak erdemli bir toplumda ulaşılabilir.
İbni Sina, hem hekim hem filozof olarak tıp ve felsefeyi sentezlemiştir. Ruh-beden ilişkisi üzerine düşünmüş, bilginin nasıl edinildiğini açıklamaya çalışmıştır. “Uçan adam” düşünce deneyiyle, ruhun bedenden bağımsız varlığını kanıtlamaya çalışmıştır.
Gazali, din ve felsefe arasındaki dengeyi kurmuştur. Başlangıçta felsefeye yönelmiş, ancak daha sonra kesin bilgiye ancak dini tecrübeyle ulaşılabileceğini savunmuştur. “İhya-u Ulumi’d-Din” adlı eseri, İslam düşüncesinde önemli bir yere sahiptir.
Takiyettin Mengüşoğlu, modern Türk felsefesinin önemli temsilcilerinden biridir. Felsefi antropoloji alanında çalışmalar yapmış, insanı bütün yönleriyle anlamaya çalışmıştır.
Alman Felsefesi
Alman felsefesi, insan merkezli yaklaşımı ve metafizik eleştirisiyle öne çıkar.
Immanuel Kant, eleştirel felsefeyi kurmuştur. Kant’a göre, bilgimizin sınırları vardır ve bu sınırları bilmek önemlidir. Ahlak yasasını kategorik imperatif (koşulsuz buyruk) olarak formüle etmiştir: “Öyle davran ki, davranışının ilkesi evrensel bir yasa olabilsin.” Yani bir şey yapmadan önce “Herkes böyle yapsa ne olur?” diye sormalıyız.
Anglosakson Felsefesi
17-18. yüzyılda gelişen Anglosakson felsefesi, deneycilik ve analitik yaklaşımla karakterize edilir. Liberalizm ve ulus devlet düşüncesinin gelişmesinde önemli rol oynamıştır.
John Locke, insan zihninin doğuştan boş bir levha (tabula rasa) olduğunu savunmuştur. Tüm bilgilerimiz deneyimden gelir. Bebek doğduğunda zihni boştur, yaşadıkça bu levha dolar. Bu görüş, eğitimin önemini vurgular: İnsan doğuştan kötü veya iyi değildir, eğitimle şekillenir.
Amerikan Felsefesi
Amerikan felsefesi, pragmatizm (faydacılık) akımıyla tanınır. Bu yaklaşıma göre, bir düşüncenin doğruluğu pratik sonuçlarına bakılarak değerlendirilir.
John Dewey, ilerlemeci eğitim anlayışını geliştirmiştir. Ona göre çocuklar yaparak, yaşayarak öğrenmelidir. Ezbere dayalı eğitim yerine, problem çözme becerilerini geliştiren eğitim önemlidir. Dewey’in fikirleri, modern eğitim sistemlerini derinden etkilemiştir.
Fransız Felsefesi
Fransız felsefesi, aydınlanma düşüncesi ve daha sonra varoluşçuluk akımıyla öne çıkmıştır.
Rene Descartes, modern felsefenin babası sayılır. Yöntemli şüpheyle her şeyden şüphe etmiş, sonunda şüphe edemeyeceği tek şeyi bulmuştur: Düşündüğü gerçeği. “Cogito ergo sum” (Düşünüyorum, öyleyse varım) sözü, onun felsefesinin temelini oluşturur.
Konuyla İlgili Terimler Özeti
- Felsefe: (⭐⭐⭐) Yunanca “philo” (sevgi) ve “sophia” (bilgelik) kelimelerinden türeyen felsefe, bilgelik sevgisi anlamına gelir. Evren, insan ve yaşam hakkında sistemli düşünme etkinliğidir. Örneğin, “Adalet nedir?” sorusunu sorduğumuzda felsefe yapmış oluruz.
- Arkhe: (⭐⭐⭐) İlk ilke veya evrenin ana maddesi anlamına gelir. Antik Yunan’da filozofların temel problemi, her şeyin kaynağının ne olduğuydu. Thales suyu, Anaksimenes havayı, Herakleitos ateşi arkhe olarak görmüştür.
- Skolastik Felsefe: (⭐⭐) Orta Çağ’da din ve felsefeyi birleştirmeye çalışan düşünce akımıdır. Kilise otoritesi altında gelişmiş, dini inançları akıl yoluyla temellendirmeye çalışmıştır. Thomas Aquinas bu dönemin önemli temsilcisidir.
- Hümanizm: (⭐⭐) İnsan merkezli düşünce anlayışıdır. Rönesans döneminde güçlenmiş, insanın değerini ve potansiyelini ön plana çıkarmıştır. “İnsan her şeyin ölçüsüdür” anlayışını benimser.
- Aydınlanma: (⭐⭐) 18. yüzyılda Avrupa’da ortaya çıkan, aklın üstünlüğünü savunan düşünce hareketidir. Batıl inançlara, dogmalara karşı eleştirel düşünceyi savunur. Kant’ın “Aydınlanma, insanın kendi suçu ile düşmüş olduğu ergin olmama durumundan kurtulmasıdır” sözü bu dönemi özetler.
- Pragmatizm: (⭐⭐) Faydacılık olarak da bilinen bu felsefi yaklaşım, bir düşüncenin doğruluğunu pratik sonuçlarına göre değerlendirir. Amerikan felsefesinin temel akımıdır. Örneğin, “Bu bilgi işe yarıyor mu?” sorusu pragmatik bir sorudur.
- Tümevarım: (⭐) Tikelden tümele, özel durumlardan genel kurallara ulaşma yöntemidir. Francis Bacon’ın geliştirdiği bilimsel yöntemdir. Örneğin, gördüğümüz tüm kargaların siyah olmasından “Bütün kargalar siyahtır” sonucuna varmak tümevarımdır.
- Kategorik İmperatif: (⭐) Kant’ın ahlak yasasıdır. Koşulsuz, evrensel geçerliliği olan ahlaki buyruğu ifade eder. “Öyle davran ki davranışın herkes için geçerli bir yasa olabilsin” şeklinde özetlenebilir.
- Tabula Rasa: (⭐) Locke’un ortaya attığı “boş levha” teorisidir. İnsan zihninin doğuştan boş olduğunu, tüm bilgilerin deneyimle kazanıldığını savunur.
