Ekstrem Doğa Olayları

Bikifi Instagram'da

Ekstrem doğa olayları (sıra dışı, doğadaki uç değerler); alışılmışın dışında olan ve nadiren görülen doğa olaylarına denilmektedir. Ekstrem doğa olayları, oluşum kökenlerine üç gruba ayrılmaktadır;

1. Astronomi,
2. Meteoroloji-Hidrometeoroloji,
3. Jeoloji-Jeomorfoloji 

Astronomi Kökenli Ekstrem Doğa Olayları

Meteor Düşmesi

Dünya’nın da içinde bulunduğu Güneş sistemi içerisinde bazıları çakıl taşı büyüklüğünde bazıları ise milyonlarca ton ağırlıkta hızla hareket eden kaya parçaları vardır. Bu kaya parçalarına asteroit denir. Bu dev kaya parçaları Dünya’ya düştüklerinde onlarca atom bombasına eşit etkiye sahiptir.

Büyük bir asteroitin Dünya’ya çarpması sık rastlanan bir olay değildir. Bunun yaklaşık on milyon yılda bir meydana geldiği tahmin edilmektedir. Bilim insanlarına göre yaklaşık 65 milyon yıl önce Dünya’ya çarpan bir asteroit nedeniyle büyük bir yok oluş yaşanmıştır. Son araştırmalar, asteroitin düştüğü yerin Meksika Körfezi’ndeki Yucatan (Yukatan) Yarımadası olduğunu kanıtlamıştır. Bu çarpışma sonucunda mega tsunamiler, depremler oluşmuş; atmosfere karışan kül ve tozlar sebebiyle güneş ışınları yeryüzüne ulaşamamış ve iklim değişmiştir. Buna bağlı olarak dinozorlar da dahil tüm yaşam formlarının yaklaşık yarısı yok olmuştur.

Asteroitlerin ve kuyruklu yıldızların parçaları atmosfere girdikten sonra ise küçülmeye başlar. Bu küçük parçalara da meteor denir. 1908 yılında Sibirya’nın Tunguska bölgesine bir meteor düşmüştür. Can kaybına neden olmayan bu meteor büyük bir ormanlık alanı yok etmiştir.

Meteoroloji Kökenli Ekstrem Doğa Olayları

Ekstrem Sıcaklıklar

Ekstrem sıcaklık; bir bölgede normal sıcaklıkların uzun bir dönem boyunca mevsim normallerinin çok üzerine çıkması veya çok düşük sıcaklık değerlerinin ölçülmesine denir. Ekstrem değerlerdeki sıcaklıklar (aşırı sıcaklık ve soğuklar) sonucunda kuraklık, don gibi olaylar insan faaliyetleri ile birlikte doğal sistemlerde de büyük zararlara neden olabilmektedir.

Ekstrem değerlerdeki sıcaklıklar insanlar, hayvanlar ve bitkiler gibi bütün canlı varlıklar yaşamsal olarak etkilenmektedir. Bu tür olaylar akarsular, göller ve göletlerin donmasına neden olmakta, enerji üretiminin aksamasına ve büyük ekonomik kayıpların yaşanmasına neden olmaktadır. Ayrıca ulaşımda aksamaların yaşanmasıyla beraber can ve mal kaybına neden olan kazaların da artmasına neden olmaktadır.

Dünya Meteoroloji Örgütüne göre mevsim normallerindeki sıcaklıkların ortalama maksimum sıcaklıklardan 3 ila 5 derece üzerinde art arda 5 gün veya daha fazla süre ile devam etmesine sıcak hava dalgası denir. Sıcaklık değerlerinin mevsim normallerinin altına düşmesi ve düşük sıcaklıkların uzun bir süre devam etmesi de soğuk hava dalgası denilmektedir.

📚EK BİLGİ: Günümüzde meteoroloji istasyonlarına bağlı kalmadan uydu teknolojileri yardımıyla da sıcaklık ölçümleri yapılabilmektedir. NASA tarafından elde edilen verilere göre dünyanın en sıcak yeri İran’da yer alan Lut Çölü’dür.

Fırtınalar ve Tropikal Rüzgarlar (Kasırga ve Tayfunlar)

Fırtına; saatteki hızları 62-117 km arasında değişen güçlü hava akımlarına denir. Yağmur, kar (tipi), dolu, buz, toz ve kum fırtınası gibi türleri bulunmaktadır. Bazen şiddetli rüzgarlarla beraber şimşek, yıldırım, yağmur ve dolu yağışları bir arada görülür. Bu hava olayına boran adı verilmektedir. Kısa sürede oluşur ve geniş bir alanı etkiler. Örneğin; 27 Temmuz 2017’de İstanbul’da yaşanan yağış borandır.

Fırtına türlerinden birisi de buz fırtınalarıdır. Yeryüzünün çok soğuk olduğu zamanlarda yağan yağmurun yere düşer düşmez donması ile oluşurlar. Nadiren görülür. Buz fırtınaları ile birlikte her şeyin üzeri buz tabakası ile kaplanır. Dolayısıyla enerji hatları kopar, ağaçlar yıkılır, yakıtlar donar.

• Tropikal siklon; tropikal kuşaktaki okyanuslarda oluşan, saatte 118 km ve daha fazla hızla kendi etrafında dönerek esen rüzgarlara denilmektedir. Bu rüzgarlar yaklaşık olarak 5° ile 30° enlemleri arasında etkili olup bulundukları bölgeye göre farklı isimlerle anılırlar. Bu rüzgarlar Kuzey yarım kürede haziran-ekim, Güney yarım kürede kasım-mayıs ayları arasında görülür.
• Hortum ise; kümülonimbüs bulutları içinde oluşan, yeryüzüne kadar uzanan ve sarmal hareket ile dönen hızlı rüzgarlara denir. Rüzgarın hızı 120 km/saate çıkarsa kasırga ismini alır.

Hortum, tayfun veya kasırga gibi adlarla tanımlanan şiddetli rüzgar ve fırtınalar çok büyük can ve mal kaybına neden olan hava olaylarıdır. Bu rüzgarlar ve fırtınaların sonucunda carı ve mal kayıpları, şiddetli yağış, deniz seviyesinde yükselme, su baskınları ve toprak kaymaları yaşanmaktadır.

📚 EK BİLGİ: Şiddetli rüzgarlar ve fırtınalar, Türkiye’de tropikal alçak basınç alanı çok etkili olmadığı için fazla görülmez.

Şiddetli Yağışlar, Sel ve Taşkın

Yağış düzeni iklimlere göre farklılık göstermektedir. Yağışın en az olduğu bölgeler; tropikal çöller ve kutup bölgeleridir. Yağışın en fazla olduğu bölgeler ise; muson, ekvatoral ve okyanusal iklimin görüldüğü yerlerdir. Özellikle Bangladeş, Hindistan, Filipinler ve Çin gibi ülkelerde her yıl oluşan aşırı yağışlar nedeniyle zorluklar yaşanmaktadır.

Aşırı yağış; yıllar boyunca ölçülen maksimum yağış ortalamasının üzerindeki yağış değerlerine denir. Aşırı yağışlar sebebiyle sel ve taşkınlar oluşur. Bir alanda toprağın kısa bir süre içinde tamamen veya kısmen sular altında kalmasına taşkın denilir. Bunun sonucunda yerleşim ve tarım alanlarının sular altında kalmasıyla sel ve taşkınlar afet boyutuna ulaşmaktadır.

📚 EK BİLGİ: Şiddetli yağışlar ve kar erimeleri akarsularda, fırtınalar ise denizlerde taşkınlara neden olmaktadır. Bunun yanı sıra volkanik faaliyetler ve depremler de barajların yıkılması ile sel ve taşkınları oluşturabilmektedir.

Kuraklık

Kuraklık; yağışların kaydedilen normal seviyenin altına düşmesi sonucu arazi ve su kaynaklarının bu durumdan olumsuz etkilenmesi ve hidrolojik dengede bozulmanın gerçekleşmesine verilen addır. Kuraklığa neden olan faktörler; su azlığı, uzun süren yağışsız dönem ve aşırı sıcaklık nedeniyle oluşan şiddetli buharlaşmadır. Buradan çıkaracağımız sonuç;

Kuraklık; sıcaklığın yüksek, su kaynaklarının kısıtlı ve yağış miktarının az olduğu yerlerde yaşanmaktadır.

Aynı zamanda beşeri faktörler de kuraklığa sebep olabilmektedir. Örneğin; bilinçsiz su kullanımı, fosil yakıt kullanımı gibi faaliyetler küresel ısınma ve sera etkisi gibi çevre sorunlarını artırırken; ormanların yok edilmesi de kuraklığın oluşumunda etkilidir.

Kuraklık; meteorolojik, tarımsal ve hidrolojik olarak farklı tanımlara ayrılır. Meteorolojik kuraklık, yağışlarda görülen azalma ile oluşurken; tarımsal kuraklık, bitkilerin yetişme süresinde ihtiyaç duydukları su miktarına ulaşamamaları ile oluşur; hidrolojik kuraklık ise su rezervlerinde azalma sonucu görülen kuraklıktır.

📚EK BİLGİ: Kuraklık en yavaş gelişen ve etkisini en uzun süre hissettiren bir ekstrem olaydır.

Afrika’da Somali, Etiyopya, Mali, Sudan ve Çad gibi ülkelerde çok sık yaşanan kuraklıktan birçok insan açlık ve kıtlık nedeniyle hayatını kaybetmektedir.

Jeolojik ve Jeomorfolojik Kökenli Ekstrem Doğa Olayları

Volkanik Patlamalar

Volkanik faaliyetler, levha sınırlarına paralellik gösterir. Dünya üzerinde meydana gelen volkanik faaliyetlerin çoğu Pasifik Okyanus’u kıyılarında oluşur. Volkanik patlamalar, volkanik arazileri de oluşturur. Volkanik faaliyetler sonucu bol miktardaki malzemenin (lav, kül, gaz, lahar) yeryüzüne püskürmesi nedeniyle canlıların yaşamları olumsuz etkilenir. Örneğin; 1815 yılında Endonezya’da Tambora dağında volkanik patlamalar sonucu 92.000 kişi hayatını kaybetmiş, oluşan toz ve kül bulutları Avrupa ve Kuzey Amerika’ya kadar uzanmış, 1816 yazının soğuk geçmesine neden olmuştur.

Volkandan çıkan duman ve küller atmosferi kaplayarak güneş ışınlarının yeryüzüne gelmesini engeller. Bunun sonucunda iklim değişiklikleri yaşanır.

Depremler

Deprem; levha hareketleri sonucunda yeryüzündeki kırıklı alanlarda oluşan fay hatlarının yaklaşması, uzaklaşması veya sürtünmesi nedeniyle oluşan enerji birikiminin açığa çıkmasına denir. Depremlerin oluşmasında tektonizma, volkanizma ve yer göçmeleri etkilidir. En tehlike deprem ise tektonik depremlerdir.

Depremin şiddeti; doğa, insan ve yapılar üzerindeki etkisi ile bağlantılıdır. Depremin şiddetini belirleyici olan faktörler ise depremin büyüklüğü, odak derinliği, odak merkezine uzaklığı ve yapıların depreme karşı gösterdiği dayanımdır.

Depremler sonucunda bazen tsunami, heyelan, çamur akıntısı, su seviyelerinde değişmeler olmakta ve bu olaylar canlıların zarar görmesine neden olmaktadır. Örneğin 1999 yılında Türkiye’de meydana gelen 7.4 şiddetindeki Marmara Depremi ile 2008 yılında Çin’de meydana gelen 7.9 şiddetindeki deprem sonucu binlerce insan yaşamını yitirmiş, birçok yapı yıkılmış, büyük ölçüde maddi zararlar gerçekleşmiştir. En fazla can kaybının yaşandığı deprem ise 1556’da Shensi’de (Çin) meydana gelmiştir.

Dünya’da üç tane aktif deprem kuşağı bulunmaktadır: Pasifik, Alp-Himalaya ve Atlas okyanusu. Deprem riskinin düşük olduğu yerler ise; yaşlı kara kütleleri, eski kıta çekirdekleri, masifler araziler, Doğu Avrupa, Kuzey Batı Avrupa, Kanada, Avustralya (Güney doğusu hariç), İskandinav Yarımadası, Kuzey Asya, Arap Yarımadası’nın kuzeyidir.

Tsunami

Tsunami; depremler, volkanik faaliyetler, kütle hareketleri ya da meteor düşmesi gibi olayların okyanus sularında salınımlar meydana getirerek oluşturduğu dev dalgalara denir. Tsunaminin ilk belirtisi; suyun sahilden hızlı bir şekilde geri çekilmesidir. Suyun çekilmesinden 5-30 dakika sonra yüksekliği 50 metreye kadar ulaşabilen ve hızlı dev dalgalar kara içlerine doğru hareket eder. Tsunami en çok Büyük Okyanus’ta oluşmaktadır ve bu okyanusun kıyısındaki ülkelerde etkili olmaktadır.

Japonya’da şimdiye kadar ölçülmüş en büyük deprem, 11 Mart 2011 tarihinde Honshu adasında okyanus içerisinde meydana gelen 9.0 büyüklüğündeki depremdir. Bu depremden sonra meydana gelen ve yüksekliği 30 metreyi bulan tsunami çok büyük zararlara ve kayıplara neden olmuştur.

Kütle Hareketleri

Kütle hareketleri; yer kabuğunun bir parçasının yer çekiminin etkisiyle kütle halinde yamaçlardan
aşağılara doğru hareket etmesine denir. Kütle hareketleri; heyelan, kaya düşmesi ve toprak kayması olarak gerçekleşebilir. Kütle hareketleri genel olarak düşme, kayma, akma veya bunlardan bir kaçının bir arada görülmesi olayıdır da diyebiliriz.

Heyelan; çok yaygın ve sık aralıklarla meydana gelen bir kütle hareketidir. Heyelanlara bağlı olarak ağaç ve bitkiler toprak tabakası ve anakara ile birlikte yerinden sökülerek yamaç aşağı taşınır. Genellikle eğim ve yağışın fazla olduğu, tabakaların eğime paralel uzandığı killi arazilerde oluşmaktadır.

Depremler ya da insan faaliyetleri de kütle hareketlerini tetiklemektedir. Kütle hareketleri, gerçekleştiği yere göre farklı sonuçlar da doğurabilmektedir. Örneğin dağlık bir alanda akarsu yatağının önünü kapatacak şekilde gerçekleştiğinde heyelan set gölleri can ve mal kayıplarına neden olmaktadır.