Ekosistem

Ekosistem; belirli bir bölgedeki hava, su, toprak, ışık gibi cansız unsurlarla ayrıştırıcılar, hayvan, bitki gibi canlı unsurların oluşturduğu yaşam alanıdır. Canlılar, çevrelerindeki canlı ve cansız varlıklarla ilişkili şekilde
yaşamlarını sürdürmektedir. En büyük ekosistem Dünya’dır. Üç büyük ekosistem bulunmaktadır: Kara, deniz tatlı su ekosistemleri.

Ekosistemin büyüklüğü değişiklik göstermektedir. Örnek vermek gerekirse; orman ekosistemi oluşturduğu gibi ormandaki bir ağaç dalı da ekosistem oluşturabilir. Dünya ekosistemine ekosfer adı verilir. Ekosfer; doğayı oluşturan atmosfer, hidrosfer, biyosfer ve litosferden oluşmaktadır.

Ekosistemlerin Unsurları

Ekosistem canlı ve cansız ögelerden oluşmaktadır. Ekosistemin canlı ögelerine biyotik, cansız ögelerine abiyotik ögeler denilmektedir. Ekosistemin canlı unsurları; hayvanlar, bitkiler ve mikroorganizma türü canlılardan oluşurken cansız unsurları kimyasal ve fiziksel unsurlardan oluşmaktadır.

Canlı Ögeler (Biyotik)

Bitkiler (Üreticiler)

İnorganik maddeleri yani su, oksijen, karbondioksit, azot vb. organik maddelere yani yağ, karbonhidrat, yağlara dönüştüren canlılara üretici denilmektedir. Üreticilere ototrof canlılar adı da verilmektedir. Karasal ekosistemlerde asıl üreticiler bitkiler, su ekosistemlerinde ise algler gibi canlılardır. Üretici canlılar besin maddeleri üretirken oksijen ve karbondioksit dengesini de korumaktadırlar.

Hayvanlar (Tüketiciler)

Organik maddeleri dışarıdan hazır olarak alan canlılara tüketiciler denilmektedir. Tüketicilere hetetrof canlılar adı da verilmektedir. Tüketiciler; birincil, ikincil ve üçüncül tüketiciler olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Birincil tüketiciler; otçullardır. (Tavşan, çekirge, inek, deve) İkincil tüketiciler; etçillerdir. (Aslan, kaplan, balık, kuş) Üçüncül tüketiciler ise; hepçillerdir. Yani hem ot hem etle beslenirler. (Fare, ayı, domuz, köpek)

Ayrıştırıcılar (Mikroorganizmalar)

Bitki, hayvan gibi canlıların ölü dokularını ve organik atıklarını parçalayarak inorganik maddelere dönüştüren canlılara ayrıştırıcılar denir. Örnek olarak mantarlar ve bakteriler verilebilir.

Cansız Ögeler (Abiyotik)

Işık

Işık, bitkiler ve hayvanlar için önemli bir faktördür. Örneğin; bitkilerin fotosentez yapabilmesi ışık gereklidir. Aynı zamanda ışığın miktarı da bitkiler için önem arz etmektedir. Bazı bitkiler yoğun ışıkta gelişirken; bazı bitkiler gölge yerlerde yetişmektedir. Hayvanların üreme ve göç faaliyetleri üzerinde de ışık önemli bir etkiye sahiptir.

Sıcaklık

Canlıları etkileyen en önemli faktör sıcaklıktır. Sıcaklık; bitkilerin baharda çiçek açmasını, sonbaharda yapraklarını dökmesini, davranışlarını, hayvanlarda dış görünüşlerini, vücut büyüklüklerini, üremelerini etkilemektedir. Sıcaklık değişimleri bazı hayvanların göç etmelerine, kış veya yaz uykusuna yatmalarına neden olmaktadır.

Yağış

Bitkilerin yaşamlarını sürdürebilmeleri için en önemli etken su yani yağıştır. Yağışların düzenli ve bol olması gür bitkilerin yetişmesine, az ve düzensiz olması ise kurakçıl bitkilerin yetişmesine neden olmaktadır. Hayvanlar da su ihtiyaçlarını su içerek ya da yedikleri besinler yolu ile almaktadır.

Su

Organik maddelerin sentezlenmesi, çözülmesi, emilmesi, taşınması, boşaltımı gibi faaliyetler için su önemli bir etkiye sahiptir. Su oranlarının değişmesi ekosistemlerdeki canlıların sayısını ve türünü de değiştirmektedir.

Rüzgar

Rüzgar, hayvanlardaki ve bitkilerdeki terlemeyi artırarak su kaybına neden olurken bir yandan da ortamın soğumasına veya ısınmasına neden olmaktadır. Aynı zamanda bitkilerin tohumlarının taşınmasına da neden olmaktadır.

📚EK BİLGİ: Ekosistemler; açık ve kapalı ekosistem olarak da sınıflandırılabilir.

• Açık Ekosistemler: Enerji akımı ve madde dolaşımı açısından diğer ekosistemlerle etkileşim içinde bulunurlar.
• Kapalı Ekosistemler: Enerji akımı ve madde dolaşımı açısından diğer ekosistemler ile etkileşim içinde bulunmazlar. Kendi içerisinde denge sağlarlar.

Ekosistemin İşleyişi ve Ekolojik Döngüler

Besin Zinciri

Dünyadaki her canlının hayatını devam ettirebilmesi için enerjiye ihtiyacı vardır. Bu enerjinin kaynağı; güneştir. Su, oksijen, azot gibi maddelerin canlılar tarafından kullanılabilmesi için organik besinlere (karbonhidrat, protein, yağ, vitamin içeren maddeler) dönüştürülmesi gerekir. Bitkiler, algler ve bazı bakteriler; inorganik maddeleri fotosentez yoluyla organik maddelere dönüştüren canlılardır.

Bitkiler; besin üretimini bu şekilde gerçekleştirmektedir.

1. Bitkiler karbondioksit ve suyu kullanarak güneş enerjisi yardımıyla glikoz ve oksijen üretir.
2. Güneşten gelen enerji, fotosentez yapan canlıların ürettikleri besinlerde depolanır.
3. Besin maddeleri canlılar tarafından tüketildiğinde enerji bu canlılara geçer.
4. Bu durumda enerji beslenme yoluyla canlılara aktarılmış olur. Besin olarak bitkilerde depolanan enerji, bir besin zinciri olarak tüm canlılara aktarılır.
5. Canlıların hepsi öldükten sonra toprağa karışır. Toprak içerisinde yer alan bakteri ve mantar türü ayrıştırıcı canlılar bitki ve hayvan kalıntılarını ayrıştırarak tekrar doğaya kazandırırlar.

Besin zinciri; enerjinin organik besin halinde üreticilerden tüketicilere doğru aktarılması şeklinde kurulan canlı etkileşimine denilmektedir. Besin maddeleri, bitkilerden otçullara, otçullardan da etçillere geçmektedir. Besin akışı, üreticilerden tüketicilere doğru tek yönlüdür.

⭐Besin piramidinin özellikleri;

• Besin piramidinin tabanında üreticiler yer almaktadır. Üreticilerin biyokütlesi çok fazladır. Bu nedenle taban geniştir.
• Üst basamaklara doğru çıkıldıkça biyokütle azalmaktadır.
• Besin piramidinde aşağıdan yukarıya doğru:
  • Canlı sayısı azalır.
  • Tür sayısı azalır.
  • Enerji miktarı azalır.
  • Besin miktarı azalır.
  • Vücut büyüklüğü artar.
  • Zehir miktarı artar.

Enerji Akışı

Dünyadaki her canlının hayatını devam ettirebilmesi için enerjiye ihtiyacı vardır. Canlılar arasındaki enerji besin zinciri ile sağlanmaktadır. Besin zincirindeki canlıların birbirleri ile beslenirken organik maddeyle birlikte enerjinin de zincirin diğer gruplarına aktarılmasına enerji akışı denir.

Güneşten alınan enerji üreticiler, tüketiciler, ayrıştırıcılara doğru tek yönlü olarak aktarılır. Canlılar aldıkları enerjinin bir bölümünü kendi yaşamları için kullanmaktadır, bir bölümünü diğer canlılara aktarır, bir bölümünü de çevreye ısı olarak yaymaktadır. Besin zinciri içinde enerjinin  %10’u bir gruptan diğer gruba geçmektedir.

Güneş, ekosistemdeki enerji akışında temel enerji kaynağıdır. Bu enerji, üreticiler tarafından fotosentez yoluyla besine çevrilir. Alınan enerjinin bir bölümü birincil, ikincil ve üçüncül tüketicilere aktarılır. Ölen canlıların bünyesindeki enerjinin büyük bir kısmı ise ayrıştırıcılar tarafından kullanılır ve ekosistemdeki enerji akışı gerçekleşmiş olur.

Oksijen Döngüsü

Oksijen döngüsü; karbon döngüsünün tersi şeklinde gerçekleşmektedir. Fotosentez yapan bitkiler, atmosfere oksijen salınımı yapar. Canlılar solunumları sırasında oksijen alır. Solunumları sonucunda ise dışarıya karbondioksit verir. Bir yandan da yanan maddeler ortama karbondioksit verilir.

Canlı solunumları, çürüme olayları, fosil yakıtların yanması, doğal yanma olayları havadaki oksijen miktarını azaltırken, üretici canlıların gerçekleştirdiği fotosentez olayları da havadaki oksijen miktarını artırmaktadır.

Su Döngüsü

Yeryüzünün %75’i sularla kaplıdır. Suyun büyük bir bölümü deniz ve okyanuslarda bulunmaktadır. Yeryüzündeki su molekülleri, güneş ışığı ve yer çekiminin etkisi ile düzenli olarak hareket eder ve doğada yer değiştirir. Bu olaya ise su döngüsüadı verilmektedir. Su döngüsü, havadaki su buharı ile yeryüzündeki suyun yer değiştirmesi sürecinde gerçekleşmektedir.

Su; okyanuslardan, denizlerden, göllerden ve akarsulardan güneş ışınlarının etkisi ile ısınarak buharlaşır ve bitkilerden terleme yoluyla atmosfere geçer. Su, atmosferde nem olarak bulunmaktadır. Gaz halindeki su buharı yükselerek soğur, yoğunlaşır, neme doygun hale gelir ve yağış olarak yeryüzüne düşer. Yeryüzüne düştükten sonra suyun bir kısmı tekrar buharlaşarak atmosfere geri döner; bir kısmı ise karalar üzerinden yüzeysel akışa geçerek akarsular, göller, denizler ve okyanusları besler. Bir kısmı da yer altına sızarak yeraltı sularına karışır.

Karbon Döngüsü

Karbon, canlıların yapısını oluşturan organik moleküllerin temel elementlerinden birisidir ve organik moleküllerin yapısında mutlaka bulunur. Karbon; atmosfer, litosfer, hidrosfer ve canlıların yapısında depolanmaktadır.

Canlıların başlıca kaynağı; karbondioksittir. Yeşil yapraklı bitkiler fotosentez yolu ile karbondioksiti kullanarak organik madde sentezlemektedir. Fotosentez yolu ile organik besinlerin yapısına geçen karbon, besin zinciri ile hayvanlara da geçmektedir. Aynı zamanda üretici, tüketici ve ayrıştırıcıların solunumları sonucunda da karbondioksit şeklinde karbon elementi atmosfere geri dönmektedir.

Karbonun bir kısmı da ölen canlılar ile birlikte toprağa karışmaktadır. Hayvansal ve bitkisel organik maddelerin uzun bir zaman ayrışmadan toprak altında kalmaları sonucunda da kömür, petrol ve doğal gaz gibi fosil yakıtlar meydana gelir. Bu fosil yakıtların yapılarında bulunan karbon yanmaları sonucunda karbondioksit olarak tekrar atmosfere geri dönmektedir.

Dünya’nın karbon kaynaklarından biri de kalker kayaçlardır. Deniz ve okyanuslarda yaşayan bazı canlıların kabuk ve kemiklerinde karbon bulunmaktadır. Bu canlılar öldükleri zaman birikerek kalker kayaçlara dönüşmektedir. Yeryüzüne çıkan bu kalker kayaçlar çözülerek içerisindeki karbon elementini denizlere, atmosfere karıştırır ve karbon döngüsüne katılmalarını sağlar.

Azot Döngüsü

Azot döngüsü; atmosferdeki azotun canlılar tarafından kullanımı ve tekrar atmosfere dönmesi olayına denir. Atmosferde %78 oranında azot gazı bulunmaktadır. Doğadaki azot kaynağını atmosfer ve canlılar oluşturmaktadır. Azot proteinlerin, nükleit asitlerin, hormonların ve vitaminlerin yapısında da bulunmaktadır.

Ancak azot gaz olarak bitkiler ve hayvanlar tarafından kullanılamaz. Öncelikle toprak organizmaları tarafından bitkilerin kullanabileceği şekle dönüştürülmesi gerekmektedir. Azot döngüsü;

• Volkanik faaliyetler, yıldırım ve şimşek gibi olaylarla ortaya çıkan azot, oksijen ile birleşerek nitrit ve nitrata dönüşür.
• Nitrit ve nitrata dönüşen azot, yağışlarla toprağa iner.
• Toprakta ve bitkilerin köklerinde bulunan bakteriler ile bitkiler nitratları alır ve yapılarına depolar.
• Besin zinciri yolu ile bitkilerden otçullara, otçullardan ise etçillere geçer.
• Ölen bitki ve hayvanlar ayrıştırıcılar tarafından parçalanarak bünyelerindeki azot amonyağa dönüştürür.
• Ayrıştırıcılar amonyağı önce nitrite sonra nitrata dönüştürür. Bu olaya nitrifikasyon denir.
• Nitrata dönüşen azot bitkiler tarafından tekrar yapılarına katılır, bir kısmı da atmosfere tekrar döner. Bu olaya da denitrifikasyon denir.

Su Ekosistemleri

Su ekosistemi; sularda ve çevrelerinde sulara ve suda yaşama bağlı olarak oluşan ekosistemlere denir. Su ekosistemleri karasal ve denizel su ekosistemleri olmak üzere ikiye ayrılır. Karasal su ekosistemleri göl nehir ve bataklıklardan oluşur. Denizel su ekosistemleri ise okyanus ve denizlerden oluşur. Denizel su ekosistemleri tuzlu iken; karasal su ekosistemlerinden bazı göller acı, tuzlu ve sodalıdır. Ancak geri kalan karasal su sistemleri de tatlıdır.

Okyanus ve Deniz Ekosistemleri

Okyanusları, denizleri, tuzlu su bataklıklarını, gelgit alanlarını, haliçleri ve mercan resiflerini bu ekosistem kapsamaktadır. Su ekosistemlerindeki en önemli etkenler; sıcaklık, oksijen, mineraller ve ışıktır. Su ekosisteminde canlılar en fazla 200 metre derinliğe kadar yaşamaktadır. Bunun nedeni ise Güneş ışınlarının en fazla bu derinliğe ulaşabilmesidir. Biyoçeşitlilik, yüzeye yakın yerlerde zengindir. Derinliklere gidildikçe ışık ve oksijen azaldığı için canlı türleri de azalmaktadır.

Deniz ekosistemlerinde çok sayıda canlı çeşidi yaşamaktadır. Denizlerdeki tuz oranları, su derinliği, sıcaklık ve ışık miktarı su ekosistemlerinde yaşayan canlı çeşitliliğini belirleyen faktörlerdir. Denizlerde fotosentez yapan yapan üreticiler ve bu canlıları yiyen diğer canlılar, onlarla beslenen küçük balıklar ve küçük balıklar ile beslenen daha büyük hayvanlar su ekosisteminde bulunan canlılardır.

En büyük ekosistemlerden birisi okyanus ekosistemleridir. Okyanuslar biyoçeşitlilik üzerinde rol oynadıkları gibi iklim üzerinde de önemli bir etkiye sahiptirler. Okyanuslar, atmosfer ile ısı alışverişinde bulunurlar. Ekvator’daki ısı enerjinin dağılmasına da katkıda bulunurlar. Örneğin; Gulf Stream sıcak su akıntısı, Kuzeybatı Avrupa kıyılarının iklimi üzerinde olumlu etkiler de bulunur.

Dalgaların etkisiyle okyanuslarda birçok hava kabarcığı ortaya çıkmaktadır. Tuzlu sularca zengin bu su damlacıkları atmosfere yayılmaktadır. Atmosferde asılı duran tuz kristallerinden oluşan su damlacıklarına aerosol adı verilir. Aerosoller; yoğunlaşma olayında etkili olurlar. Bulutların oluşmasını sağlarlar. İklimlerin kurak olmasını engellerler. Yağmur damlalarıyla yere düşerek tarım alanlarındaki verimi artırırlar.

Mercanların oluşturduğu resifler ise denizlerin canlı çeşidi ve miktarı bakımından en verimli bölgeleridir. Mercanlar; ekosistemin en zengin ve en karmaşık beslenme damarlarıdır. Ekosistemlerin işleyişinde de önemli katkıları bulunmaktadır. Aynı zamanda mercan kayaları, balıkçılık ve turizm açısından da değerlidir.

Akarsu Ekosistemleri

Akarsular; ekosistemlerin önemli bir parçasıdır ve birçok canlı türü için yaşam alanı oluşturmaktadırlar.

Akarsuların başladıkları yerler ile bittikleri yerler kadarki bölümlerinde ekolojik yönden farklılıklar görülür. Bunun nedeni; canlı çeşitliliğini suyun akış hızının, su derinliğinin ve bulunduğu yerin etkilemesidir.

Bir akarsuyun eğimi fazla ve çağlayanlar var ise biyolojik üretim ve çeşitlilik azdır. Aşındırma gücü fazla olan akarsuların suları bulanık olduğundan biyoçeşitlilik azdır. Akarsuların yukarı yataklarında eğim ve akış hızı fazla ise yine biyoçeşitlilik azdır. Akarsuların orta yatakları genişlerse burada biyoçeşitlilik artmaya başlar. Akarsular denize ulaşıyorlarsa ağız kesimlerinde tatlı ve tuzlu su birbirine karı

Akarsuyun denize döküldüğü ağız kısımlarında tatlı ve tuzlu su birbirine karışır, bundan dolayı bu alanlar bitki ve hayvan türleri bakımından zengindir.

Göl ve Bataklık Ekosistemleri

Göl ekosistemlerinde ekosistemin büyüklüğü, bulunduğu yer, derinliği, sıcaklığı, tuz miktarı, ışık miktarı ve su özelliği gibi faktörler yaşayan canlı türlerini etkiler. Göl, dışarıdan bir akarsu ile besleniyorsa ve dışarıya akışı da yoksa akarsuların taşıdıkları alüvyonları içerdiği tuzların birikmesi ile tuzlu olur. Eğer dışarıya akışı varsa suları tatlı olur. Göl ekosistemlerinde genel olarak algler, küçük kabuklular, kurbağalar, sazanlar, karabataklar, sazlar, kamışlar, nilüferler yaşamaktadır.

Bataklıklar, toprakları suya doymuş ve oksijen bakımından fakir ekosistemlerdir. Bu alanlarda göl zambakları, kamış ve sazlar yer alır.

Sulak Alanlar

Sulak alanlar; taban su seviyesinin yüksek olduğu kıyı kesimlerden başlar, dağların yüksek kesimlerinde suyun birikmesine uygun olan çukur alanlara kadar devam eder. Sulak ekosistemler; karasal ve su ekosistemleri arasında geçiş görevi görmektedir.

Ramsar Sözleşmesi‘ne göre sulak alanlar; “alçak gelgitte derinliği altı metreyi aşmayan deniz suyu alanlarını da kapsamak üzere doğal ya da yapay, sürekli ya da geçici, durgun ya da akar, tatlı, acı ya da tuzlu bütün sular ile bataklık, sazlık, ıslak çayırlar ve turbalıklar” olarak tanımlanmaktadır. Ramsar Sözleşmesi’ne Türkiye’de taraftır ve Türkiye’de 14 tane Ramsar alanı bulunmaktadır.

Sulak alanların hakim bitki örtüsü; yosun, su zambağı ve nilüfer gibi suda yüzen bitkilerle saz, kamış gibi su üstüne çıkan bitkiler oluşturur. Sulak alanlarda yaşayan hayvan türleri ise; ördek, martı, sazan, balıkçıl, leylek, pelikan, su aygırı ve samuru, yengeç, kurbağa, sürüngenler ve omurgasız canlılardır.

Sulak alanlar bulundukları bölgelerin su rejimini düzenler, iklimi dengeler, balıkçılık, tarım, hayvancılık, saz kesimi, turba çıkarılması ve dinlenme faaliyetleri sağlar. Ekolojik dengenin sağlanmasında ve biyoçeşitliliğin korunmasında da önemli bir role sahiptir.

Türkiye sulak alanlar bakımından önemli bir ülkedir. Bunun iki önemli nedeni bulunmaktadır. Birincisi, Türkiye’nin farklı ekolojik karakterdeki zengin ve çeşitli sulak alan habitatlarına sahip olmasıdır. İkincisi ise, 4 önemli kuş göç yollarından 2’sinin Türkiye’den geçmesidir.

Türkiye, Ramsar Sözleşmesi’ni 1994 yılında imzalamıştır. Ramsar Sözleşmesi’ne göre Türkiye’de 1327 sulak alanın 198’si Uluslararası Öneme Sahip Sulak Alan olarak belirlenmiştir.

Türkiye’de son zamanlarda yapılan kurutma, doldurma ve su sistemlerine müdahaleler nedeniyle ekolojik ve ekonomik özelliğini yitirmiştir. Kaçak avlanma ve tarım alanlarından gelen kimyasal maddelerle su
kalitesindeki bozulmalar da sulak alanları etkilemektedir.