Normal koşullarda istilacı tür olmayan ekosistemlerde belirli bir döngü ve düzen vardır. İstilacı türlerin ekosisteme girmesi, ekosistemin habitatlarını veya içinde barındırdığı türlerin yok olmasına sebebiyet vermektedir.
İnsanlar özellikle sanayii devriminden itibaren dünya ekosistemi açısından incelendiğinde istilacı bir tür olarak nitelendirilebilir. Kağıt üretmek için ormanları, petrol çıkarmak için yeryüzü şekillerini, yaşadığımız şehri modernleştirmek adına doğal bitki örtüsünü ve içten yanmalı motorları kullanarak temiz havayı yok ediyoruz.
Başlıca çevre sorunları;
- biyolojik çeşitliliğin azalması,
- hava kirliliği,
- su kirliliği,
- toprak kirliliği,
- radyoaktif kirlilik,
- ses kirliliği,
- asit yağmurları,
- küresel iklim değişikliği,
- erozyon,
- doğal alanların tahribi
- orman yangınları sayılabilir.
Biyoçeşitliliğin Azalması
Biyoçeşitlilik, dünya üzerinde yaşayan canlı türlerinin ve yaşam alanlarının çeşitliliğidir. Bu çeşitlilik doğanın dengesini sağlar. Biyoçeşitliliğin azalmasının sebepleri arasında;
- Doğal alanların madencilik, tarım, yol ve şehirleşme gibi nedenlerle yok edilmesi,
- Aşırı tüketim ve artan enerji ihtiyacı,
- Küresel ısınma ve çevre kirliliği,
- Tarımsal faaliyetlerin yanlış uygulanması sayılabilir.
Biyoçeşitlilik azalırsa ekosistemlerin dengesi bozulur. Bu durum insanların temiz hava, temiz su ve sağlıklı gıdaya ulaşmasını zorlaştırır. Ülkemiz endemik türler açısından zengindir. Bu türleri korumak, ekosistemlerin dengesini koruyabilmek açısından önemlidir ve herkesin sorumluluğudur.
Hava Kirliliği
İnsan sağlığına zarar verebilecek maddelerin atmosferde birikmesine veya atmosferi çeşitli kimyasal tepkimelerle bozabilecek maddelerin atmosfere salınmasına hava kirliliği denir. Kirletici maddelerin niteliğine göre, canlılara vereceği zarar şekil ve dereceleri de değişir.
Hava Kirliliğinin Nedenleri
Hava kirliliği, atmosferdeki doğal gaz dengesinin bozulması sonucunda meydana gelir. Atmosferdeki gaz dengesinin bozulmasına yol açan başlıca etmenler şunlardır:
- Deodorantlar
- Yanardağlardan patlama sırasında veya patlama öncesinde salınan gazlar
- Isınma amaçlı doğalgaz veya kömür (kısaca yakıt) kullanımı
- Araçların egzozlarından çıkan gazlar
- Endüstriyel tesislerden salınan zehirli gazlar ve partiküller
- Başlıca sanayide kullanılan çeşitli kimyasal maddelerden kaynaklanan zehirli gaz salınımı
Hava Kirliliğinin Sonuçları ve Günlük Hayata Etkileri
Hava kirliliği, insan sağlığını ve çevreyi olumsuz yönde etkiler. Solunum yolu hastalıkları (astım, bronşit), kalp hastalıkları, cilt ve göz tahrişi gibi sorunlara yol açar.
Küresel Isınma
Hava kirliliğiyle atmosfere yayılan sera gazları, dünya sıcaklığını artırarak küresel ısınmaya sebep olur. Bu durum, buzulların erimesine, deniz seviyelerinin yükselmesine ve ekstrem hava olaylarının artmasına neden olur.
Şu anda insanların salınımını arttırdığı sera gazları yüzünden küresel ısınma gerçekleşmektedir. Sera gazı ve küresel ısınma ile ilgili detaylı anlatıma gitmek için tıklayın.
Dünya sağlık örgütü 2018 yılında paylaştığı bir çalışmayla, 2030 ile 2050 yılları arasında küresel ısınma kaynaklı ölümlerin yılda en az 250 bin kişiye ulaşmasını beklediklerini açıklamıştır.
Ozon Kirliliği
Günlük hayatta sıkça kullandığımız içten yanmalı motorlara sahip araçların egzoz gazları, güneş ışığıyla çeşitli tepkimelere girerek ozon () ve azotdioksit () gazlarının oluşumuna neden olur.
Ozon tabakasında bulunması gereken bu gazlar canlılar tarafından solunduğunda solunum yolu hastalıklarına neden olur. Ayrıca ozon kirliliğinin miktarına bağlı olarak ağaçların meyve verimi düşer, sebzeler daha dayanıksız olur.
Ozon Tabakasının Delinmesi veya İncelmesi
Atmosferin 10-50 km yukarısında bulunan gazları birikerek ozon tabakasını oluşturmaktadır. Atmosferin bu seviyelerinde bulunan ozon tabakası altındaki canlıları Güneş’in radyoaktif ışınlarından korur. Bu sayede canlılar ozon tabakasının altında daha az mutasyona uğrayarak yaşamlarını sürdürürler.
Aerosol spreyler, soğutucular gibi ürünlerde kullanılan kimyasal maddeler (CFC gazları) ozon tabakasının incelmesine yol açar. Bu durum cilt kanseri ve göz hastalıklarının artmasına sebep olur.
Asit Yağmurları
Odun, kömür ve diğer fosil yakıtların yakılması sonucu atmosfere salınan kükürt (S) ve azot (N) içeren gazların, atmoseferik ortamda asidik bileşenlere dönüşüp yağmurla birleşmesi sonucu oluşan yağmurlara asit yağmurları denir.
Akarsulara veya çeşitli su kaynaklarına karışan asitler, balık çeşitliliğine ve tarım alanlarına hasar verir. Ayrıca topraktaki ağır metaller, asitlerle tepkimeye girer ve su aracılığıyla yine akarsularda veya göllerde birikime sebebiyet verir. Bu durum da uzun vadede hava kirliliğinin su kirliliğine dönüşmesine örnektir.
Hava Kirliliğinin Önlenmesi İçin Yapılması Gerekenler
- Fosil yakıt kullanımını azaltmalı, yenilenebilir enerji kaynaklarına geçiş yapılmalıdır.
- Sanayi kuruluşlarının bacalarına uygun biyolojik filtrelerin takılması
- Toplu taşıma sayesinde daha az karbon ayak izine sahip olmak
- Ormanlar ve denizdeki fotoototrof canlıların korunmasını sağlamak
- Daha az ozon delici deodorantları kullanmak. Mümkünse deodorant kullanımı ihtiyacını azaltmak.
Küresel İklim Değişikliği
Küresel iklim değişikliği, atmosferdeki sera gazlarının artmasıyla oluşan “sera etkisi” sonucunda gerçekleşir. Fosil yakıt kullanımı, ormansızlaşma ve sanayi faaliyetleri nedeniyle artan sera gazları dünyayı ısıtır. Bu durum:
- Buzulların erimesine,
- Deniz seviyesinin yükselmesine,
- Kuraklık, sel, fırtına gibi doğal afetlerin artmasına yol açar.
Küresel ısınmanın etkilerini azaltmak için fosil yakıt kullanımını azaltmalı, yenilenebilir enerji kaynaklarını kullanmalı ve orman alanlarını artırmalıyız.
Su Kirliliği
Su kirliliği, göl, nehir, okyanus, deniz ve yeraltı suları gibi su barındıran havzalarda görülen kirliliğe verilen genel addır. Her çeşit su kirliliği, kirliliğin bulunduğu havzanın çevresinde veya içinde yaşayan tüm canlılara zarar verdiği gibi çeşitli türlerin ve biyolojik toplulukların yok olmasına ortam hazırlar. Su kirliliği genellikle; içinde zararlı bileşenler barındıran atık suların, yeterli arıtım işleminden geçirilmeksizin havzalara boşaltılmasıyla meydana gelir.
Su Kirliliğinin Nedenleri
- Hayvansal atıklar
- Toprak erozyonu
- Kimyasal kirlilikler (asit yağmurlarının etkisi)
- Biyolojik kirlilikler
- Fizyolojik kirlilikler
- Çevre kirliliği
- Akarsuların kirletilmesi
- Ulaşım araçlarının neden olduğu kirlilikler
- Kâr odaklı sanayinin gelişimi ile atıkların derelere bırakılmaya başlanması
Su Kirliliğinin Sonuçları
- Salgın hastalıklar,
- Kirli sular, ormanların büyümesini ve gelişmesini engeller.
- Hayvanların gelişimine zarar verir.
- Şehirler sağlıksız yaşam noktaları olur.
- Meyve ve sebzelerin yetişmesini etkileyerek tarımsal faaliyetleri sekteye uğratır.
- Bütün bu sonuçlar insan ölümlerine veya ciddi rahatsızlıklara da neden olabilir.
Su Kirliliğini Azaltmak İçin Yapılması Gerekenler
- Geri dönüşüm tesistlerinden geçirilmiş kanalizasyon atıklarının doğaya uygun yöntemlerle salınması
- Hava kirliliğinin ana sebebi olan fosil yakıt kullanımını azaltmak
- Tarım ilaçlarının yanlış ve fazla kullanımının bitirilmesi
- Denizdeki gemilerin kaza olasılığının azaltılması ve gemilerdeki atık yönetiminin denetlenmesi
- Evsel atıkların geri dönüştürülme oranının arttırılması
Toprak Kirliliği
Toprağın kimyasal maddelerle veya atıklarla kirlenmesine toprak kirliliği denir. Toprak kirlenmesi, hava ve suları kirleten maddeler tarafından meydana getirilebilir. Örneğin, kükürt dioksit () oranı yüksek olan bir atmosfer tabakasından geçen yağmur damlacıkları “asit yağışları” halinde toprağa gelir. Toprak içine giren bu asitli sular ağaç köklerini, bitkisel ve hayvansal toprak canlılarını zarara uğratır. Toprağın olağan reaksiyonunu etkileyerek besin maddesi dengesini bozar, taban sularını içilmez hale getirir. Aynı şekilde çöp yığınlarından toprağa sızan sular, kirli sulama suları, gübre çözeltileri, radyoaktif maddeler, uçucu küller, ağır metaller, sanayi atıkları toprağı kirleten madde ve kaynaklardır.
Toprak Kirliliğinin Nedenleri
- Evsel ve endüstriyel atıklar
- Plansız kentleşme ile toprak alanların betonlaştırılması
- Aşırı gübreleme ve bilinçsiz tarım ilacı kullanımı
- Nükleer enerji üretimi için kullanılan yakıt atıklarının doğaya yanlış bırakılması
- Fosil yakıtların kullanımı
- Atık pillerin ve yağların doğaya atılması
- Bilinçsiz hayvan otlatımı ile ormanlık alanların veya tarımsal arazilerin verimini düşürmek
Toprak Kirliliğini Azaltmak İçin Yapılması Gerekenler
- Geri dönüşümün yaygınlaştırılması
- Tarım arazilerinin amacına yönelik, tarım için, kullanılması.
- Ormanlık alanlar korunmalı ve genişletilmelidir.
- Organik tarım uygulamaları yaygınlaştırılmalıdır.
- Tarım uygulayıcılarının gübre ve ilaç kullanımı yönünden bilgilendirilmesi gerekmektedir.
- Atık pillerin ve yağların, evsel atıklardan ayrılmalı ve özel toplanma alanlarına verilmelidir.
Radyoaktif Kirlilik
Radyoaktif maddeler, nükleer santraller ve çeşitli elektronik cihazlardan yayılır. Bu maddeler insanlarda kanser gibi ciddi sağlık sorunlarına neden olur. Radyoaktif maddelerden korunmak için atıkların dikkatli bir şekilde depolanması ve bu teknolojilerin kullanımının kontrollü yapılması önemlidir.
Ses Kirliliği
Ortamda, çeşitli faktörlerin etkisiyle normalden (35-65 dB) daha fazla (65 dB üstü) ses bulunmasına ses kirliliği denir. Yoğun şehir yaşamında özellikle insanların istirahat vakitlerinde yayılan motorlu araç, makina sesleri, inşaat, eğlence, bazı dini-sosyal aktiviteler, maçlar diğer kişilerin yaşamlarını olumsuz yönde etkileyebilecek gürültü kaynaklarıdır.
Ses kirliliği psikolojik sorunlar doğurduğu gibi fizyolojik sorunlar da doğurabilmektedir.
Erozyon
Çeşitli etmenlerle toprağın aşınıp yer değiştirmesine erozyon denir. Erozyon genellikle bitki örtüsünün yok olmasıyla hız kazanır ve bölgenin çölleşmesini sağlar. Çölleşen bölgede hava sıcaklıkları, toprağın organik yapısı değişir, başka bir deyişle habitatlar yok olur.
Erozyonu Önlemek İçin Yapılması Gerekenler
- Yangınlar ve ağaçların kesilmesi sonucu kaybolan ormanlık alanlar ağaçlandırılarak yenilenmeli, ormanlar ve meralar korunmalıdır.
- Verimli arazilerde sanayileşme ve kentleşme yapılmamalıdır.
- Tarım arazileri doğru kullanılmalı, yanlış sulama ve ekimler önlenmelidir.
- Toplum erozyon konusunda bilinçlendirilmeli, ormanlardaki ağaçların yakacak olarak kullanılması önlenmelidir.
- Erozyonun yoğun olduğu bölgelerde, toprağı koruyabilecek çalışmalar yapılmalıdır.
Doğal Hayat Alanlarının Tahribi ve Orman Yangınları
Doğal alanlar insan faaliyetleri nedeniyle yok olurken, orman yangınları da çoğunlukla dikkatsizlik ve ihmalden kaynaklanır. Bu durum biyolojik çeşitliliği azaltır ve doğal dengeyi bozar. Doğayı korumak için bilinçli hareket etmek, orman yangınlarına karşı dikkatli olmak ve doğayı koruma bilincini yaygınlaştırmak önemlidir.
Işık Kirliliği
Işık kirliğinin sebepleri lazerler ve gereksiz aydınlatmalardır. Işık kirliliği gece havada aşırı aydınlık oluşmasıdır. Aşırı aydınlık canlılara zarar vermektedir. Örneğin:
- Deniz kaplumbağaları yumurtadan çıktıklarında denizin üzerindeki ay yansımasını ararlar ama aşırı aydınlatmalardan dolayı bir kısmı ayın yansımasını ayırt edemez sonuç olarak açlıktan veya avlanmaktan dolayı ölürler.
- Kuşlar uçarken aya göre yön bulurlar. Ama aşırı aydınlatmalardan dolayı hangisinin ay olduğunu bilemezler ve göç edemeyip ölürler.
Gereksiz aydınlatmanın diğer etkileri:
- Yeryüzündeki teleskoplar gök cisimlerini gözlemleyemez.
- Gereksiz elektrik tüketimi yaratarak karbon ayak izini büyütür.
Plastik Kirliliği
Plastik kirliliği, çevremizdeki doğal alanlarda plastik atıkların birikmesi ve bu atıkların çevreye zarar vermesi durumudur. Plastik, hafif, dayanıklı ve ucuz olduğu için birçok üründe kullanılmakta, ancak doğada çok yavaş parçalandığı için çevre sorunlarına yol açmaktadır. Plastik kirliliği özellikle okyanuslar, denizler ve diğer su kaynakları için büyük bir tehdit oluşturmakta, su canlılarının sağlığını tehdit etmekte ve ekosistemlerin dengesini bozmaktadır. Ayrıca, kara alanlarında da plastik atıkların birikmesi toprak kalitesini düşürmekte ve kara hayvanlarının yaşam alanlarını olumsuz etkilemektedir.
