Doğal, beşeri ve ekonomik özellikler bakımından kendi içinde benzerlik gösteren fakat çevresinden farklılık gösteren alanlara bölge denir. Bölgeler, kullanım amaçlarına göre birbirine benzeyen alanların bir arada gösterilme ile oluşmuştur. Bölgeleri oluşturan özellikler doğal, beşeri ve ekonomik özelliklerdir. Bu nedenle bölgeleri kendi içerisinde şekilsel ve işlevsel (fonksiyonel) bölgeler olarak iki ana parçaya ayırabiliriz.
Şekilsel Bölgeler
Doğal Şekilsel Bölgeler
Doğal özelliklerine göre bölgelerin belirlenmesinde yer şekilleri, iklim özellikleri, jeolojik yapı, su kaynakları, bitki örtüsü dikkate alınmaktadır. Doğal unsurların değişmesi uzun zaman alır, bu nedenle doğal özelliklerine göre ayrılan bölgelerin sınırlarının değişmesi kolay değildir.
Yeryüzü Şekillerine Göre Bölgeler
Bu bölgelerin belirlenmesinde yeryüzü şekilleri etkilidir. Yeryüzü şekillerine göre yapılan bölge sınıflandırmasının ilki dağlık bölgeler ve düzlük-ovalık bölgelerdir. Bu bölgeleri kendi içerisinde de ayırmak mümkündür. Mesela dağlık bölgeleri, kendi içerisinde kırık dağlık bölgeler, kıvrımlı dağlık bölgeler şeklinde ayırabiliriz. Birçok alt dalın oluşmasının nedeni ise yeryüzü şekillerinin fazla ve çeşitli olmasıdır.
Genel olarak yeryüzü şekillerine göre bölgeler; dağlık bölgeler, düzlük bölgeler, ovalık bölgeler, plato bölgeleri, yükselti basamaklarına göre bölgeler şeklinde ayrılmaktadır.
İklim Tiplerine Göre Bölgeler
Klimatik bölgeler adı da kullanılmaktadır. Sadece yeryüzündeki iklim tipleri esas alınarak ayrım yapılan doğal bölgelerdir. Dünya’da iklim bölgeleri; Sıcak iklim bölgeleri, ılıman iklim bölgeleri ve soğuk iklim bölgeleri şeklinde üçe ayrılmaktadır. Türkiye’de ise iklim bölgeleri; Akdeniz iklimi, Karadeniz iklimi ve Karasal iklim olarak ayrılmaktadır.
Aynı zamanda iklim tipleri dışında, iklim elemanlarının özelliklerine (sıcak-yağışIı-yüksek veya alçak basınç vb.) göre de sınıflandırma yapılabilmektedir.
Su Özelliklerine (Hidrografik) Göre Bölgeler
Okyanuslar, denizler, göller ve akarsular beslenme alanlarıyla birlikte hidrografik bölgeleri oluşturur. Amazon Havzası, Mississippi Havzası, Karadeniz Havzası, Van Gölü Havzası, Tuz Gölü Havzası, Yeşilırmak Havzası hidrografik doğal bölgelere örnektir.
Bunların dışında tatlı su bölgeleri, tuzlu su bölgeleri, sodalı su bölgeleri, sıcak su bölgeleri, kireçli su bölgeleri gibi ayrımlar da yapılabilmektedir.
Bitki Örtüsüne Göre Bölgeler
Sadece yeryüzündeki bitki örtüsü özellikleri esas alınarak ayrım yapılan doğal bölgelerdir. Orman, maki, bozkır, savan, tundra gibi bitki örtüleri bu bölgeleri oluşturur. Türkiye’de 4 tane bitki örtüsü bölgesi bulunmaktadır. Bunlar; orman bitki örtüsü, Maki bitki örtüsü, Bozkır bitki örtüsü, Çayır bitki örtüsüdür.
Toprak Özelliklerine Göre Bölgeler
Toprakların türüne ve oluşum özelliklerine göre belirlenen doğal bölgelerdir. Coğrafi koşullara bağlı olarak yeryüzünde farklı toprak türleri bulunmaktadır. Taşlı toprak, alüvyal topraklar, kızıl renkli topraklar, kumlu topraklar gibi ayrımlar yapılabilmektedir.
Doğal Afet Bölgeleri
Doğal afetlerin meydana geldiği alanların oluşturduğu bölgelerdir. Deprem, heyelan, kasırga, çığ, sel, taşkın, volkanik patlama gibi afetlerin yaygın olarak görüldüğü alanlar doğal afet bölgelerini oluşturmaktadırlar.
Beşeri Bölgeler
Beşeri faaliyetlere bağlı olarak ortaya çıkan bölgelerdir. Beşeri bölgeler belirlenirken kullanılan
kriterler; beşeri unsurlar, faaliyetler ya da özelliklerdir. Yani nüfusun özellikleri, göçler, kültür özellikleri ve yerleşme özelikleri dikkate alınmaktadır.
Nüfus Bölgeleri
Bu bölgeler oluşturulurken nüfus miktarı ve dağılışı dikkate alınır. Sık nüfuslu bölgeler ve seyrek nüfuslu bölgeler olarak ayrım yapılmaktadır. Ayrıca nüfus sosyal ve ekonomik niteliklere göre de ayrı ayrı ele alınabilmektedir.
Sık nüfuslu bölgelere; İstanbul ve İzmit çevresini, İzmir ve çevresini, Bursa ve çevresini örnek gösterebilirken; seyrek nüfuslu bölgelere; Tuz Gölü ve çevresini, Erzurum-Kars çevresini, Menteşe yöresini örnek gösterebiliriz.
Yerleşim Bölgeleri
Yerleşmeyi etkileyen faktörler göz önüne alınarak bölgelere ayrılmaktadır. Yoğun yerleşme bölgeleri ve seyrek yerleşme bölgeleri olarak ayrım yapabileceğimiz gibi kırsal yerleşme ve şehirsel yerleşme olarak da ayrım yapabiliriz.
Dünya’da Güneydoğu Asya, Türkiye’de ise Çatalca-Kocaeli yarımadalarını yoğun yerleşme bölgelerine örnek gösterebiliriz.
Tarım Bölgeleri
Tarımsal faaliyetlere göre belirlenen ekonomik özelliği olan bölgelerdir. Çin, Hindistan, ABD, Kanada, Arjantin ülke olarak örnek verilebilirken; Türkiye’de ise Antalya Ovası, Ergene Ovası örnek gösterilebilir.
Tarım bölgeleri bir tarım ürününün yoğun olarak yetiştiği alanların belirlenmesi şeklinde de ayrıma uğrayabilir. Örneğin; çay tarım bölgesi, Doğu Karadeniz kıyılarıdır.
Sanayi Bölgeleri
Sanayi faaliyetlerine bağlı olarak oluşturulan bölgelerdir. Ülke olarak Rusya, Ukrayna, ABD, Kanada örnek gösterilebilir.
Sanayi bölgeleri, bir sanayi kolunun yoğun olarak bulunduğu alanların belirlenmesi şeklinde de ayrıma uğrayabilir. Örneğin; demir çelik sanayi bölgesi, tekstil bölgesi, kağıt sanayi bölgesi gibi.
Sanayi bölgeleri il adları ile de anılmaktadır. İstanbul Sanayi Bölgesi, İzmit Sanayi Bölgesi örnek verilebilir.
Kültür Bölgeleri
Bu bölgeler; dil, din, ırk ve kültür özelliklerine göre oluşturulan bölgelerdir. İslam Kültür Bölgesi, Avrupa Kültür Bölgesi, Latin Amerika Kültür Bölgesi örnek verilebilir.
Aynı zamanda bu bölgeler, bir ya da daha çok kültürel özelliği paylaşan insanların yerleşmiş oldukları alanların oluşturduğu bölgelerdir. Örneğin Anglo-Sakson Kültür Bölgesi, Latin Kültürü, Çin kültürü gibi.
Madencilik Bölgeler
Maden yataklarının bulunduğu alanlara, çıkarılan maden türüne, maden ocağının işletme türüne göre maden bölgeleri oluşturulabilir. Bor madeni üreten ülkelerin oluşturduğu bölgeler maden bölgelerine örnek olarak verilebilir.
🌟 Ek Bölgeler
Yukarıdaki ek bölge tanımları şu şekillerde de geliştirilerek yeni bölgeler elde edilebilir:
- Siyasi-Askeri Özelliklerine Göre Bölgeler: Siyasi sınır ve örgütler ile askeri özelliklere göre oluşturulan bölgelerdir. Birleşmiş Milletler, NATO, OECD, Avrupa Birliği örnek gösterilebilir.
- Planlama Özelliklerine Göre Bölgeler: Bu bölgeler, belirli alanların coğrafi özellikleri göz önüne alınarak oluşturulan bölgelerdir. Bu bölgelerin coğrafi özelliklerine göre planlama veya yatırımlar yapılmaktadır. Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP) Bölgesi, Doğu Karadeniz Projesi (DOKAP) Bölgesi ve Konya Ovaları Sulama Projesi (KOP) Bölgesi Türkiye’de planlama bölgelerine örnek gösterilebilir.
- İdari Özelliklerine Göre Bölgeler: Bu bölgeler, yönetim bölgeleri olarak da adlandırılır. Belirli siyasi ölçütlere göre oluşturulmuş yönetim alanlarını kapsamaktadır.
- Turizm Özelliklerine Göre Bölgeler: Turizm faaliyetlerine göre oluşturulan bölgelerdir. Türkiye’de turizm bölgelerine örnek olarak Ege kıyıları ve Antalya çevresi verilebilir. Yaz turizmi ve kış turizmi olarak da ayrım yapılabilir. Aynı zamanda kültür turizmi bölgesi, dini turizm bölgesi gibi ayrımlar da görülebilmektedir.
- Karma Bölgeler: Bu bölgeler, birden fazla işlevin ön plana çıktığı bölgeleri kapsar. Örneğin İstanbul; ticaret, eğitim, sağlık, turizm, kültür ve sanayi bölgelerinin tamamında yer almaktadır.
İşlevsel Özelliklerine Göre Bölgeler
Bu bölgeler ekonomik ve kültürel yönden yerel, ulusal ve küresel çapta diğer bölgelerle etkileşim gösteren bölgelerdir. İşlevsel bölgeler, bir odak nokta etrafında gelişmiştir. Bu odak nokta çeşitli faaliyetlerin işleyişini kontrol eden ve düzenleyen adeta bir çekirdek merkez konumundadır.
Dünya genelinde Hollanda’nın Rotterdam Limanı etki alanıyla işlevsel bölgeye örnektir. Türkiye İstatistik Kurumu, Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Orman Genel Müdürlüğü gibi kamu kurumları ülke genelinde yürüttükleri veya yürütmeyi planladıkları hizmetlerin daha verimli ve kontrollü hale gelmesi için bölgeler oluşturmuşlardır.
- Mülki İdari Özelliklerine Göre Bölgeler: İl, ilçe ve köy gibi idari anlamda oluşturulan bölgelerdir.
- Yerel Yönetim Özelliklerine Göre Bölgeler: İl özel idareleri ile belediyelere ait yönetim alanlarını gösteren bölgelerdir.
- Kamu Kurumlarının Hizmet Özelliklerine Göre Bölgeler: Bazı kamu kurumları tarafından planlanan hizmetlerin ülke genelinde daha kontrollü biçimde yürütülmesini sağlamak amacıyla oluşturulan bölgelerdir. Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü, Karayolları Genel Müdürlüğü, Orman Genel Müdürlüğü ve Türkiye Radyo Televizyon Kurumu Türkiye’de hizmet bölgeleri bulunan kamu kurumlarından bazılarına örnektir.
Bölge Sınırlarının Belirlenmesi ve Değişmesi
Bölge sınırları, bölgeyi oluşturma amaç ve ölçütlerine göre değişiklik göstermektedir. Doğal özelliklere (yer şekilleri, iklim, su durumu, bitki örtüsü vb.) bağlı olarak oluşturulan bölgelerin sınırlarının değişmesi çok uzun zaman almaktadır. Ancak beşeri ve ekonomik özelliklere göre oluşturulan bölgelerin sınırları daha kısa sürede değişebilmektedir.
Hatta bazı bölgeler, tarihi süreç içerisinde ortadan kalkarak yapılan yatırımlarla yeni bölgelere dönüşebilir. Örnek olarak DOKAP verilebilir. Bazı bölgelerin sınırları birbiriyle örtüşürken bazılarınınki tamamen birbirinden farklı olabilir. Örneğin ılıman iklim bölgeleri, yoğun nüfuslu bölgeler ve gelişmiş ulaşıma sahip bölgelerin sınırları birbirleriyle örtüşebilir.
Genç oluşumlu araziler ile taş kömürü çıkarma alanları bölgesinin sınırları ise örtüşmemektedir. Bazı bölgelerin sınırları tam olarak belliyken bazı bölgelerin sınırları tam olarak belli değildir. Örneğin Türkiye’de siyasi sınırları kesin hatlarla belliyken; Akdeniz iklimi ile karasal iklim arasındaki sınırlar kesin olarak belirlenemez durumdadır.
📚EK BİLGİ:
Büyük bir coğrafi bölge içerisinde doğal ve beşeri özellikler yönünden farklılık gösteren küçük bölgelere “alt bölge” denilmektedir. Alt bölgeye örnek olarak Orta Karadeniz bölgesi verilebilir. Bir alt bölge içerisinde doğal ve beşeri özellikler yönünden genel özelliklere sahip coğrafi kısımlara “coğrafi bölüm” denir. Örnek olarak kıyı kuşağı bölümü verilebilir. Bir alt bölge içerisinde doğal ve beşeri özellikler yönünden belirgin özelliklere sahip coğrafi bölümlere ise “yöre” adı verilmektedir. Örnek olarak Çarşamba Ovası verilebilir.
