İnsan, yaratılışı gereği merak eden ve sorgulayan bir varlıktır. “Ben kimim?”, “Nereden geldim?”, “Nereye gidiyorum?” gibi sorular, insanlığın var oluşundan beri sorduğu temel sorulardır. Bu sorular, aslında Allah’ın varlığını anlamaya yönelik bir arayışın parçasıdır. İslam dini, inanmayı körü körüne bir kabul olarak görmez; aksine, aklı kullanmayı ve delillere dayanmayı teşvik eder.
İslam inancının temeli olan tevhid (Allah’ın bir ve tek olduğu inancı), sadece kalple tasdik edilen değil, aynı zamanda akılla da kavranabilen bir gerçektir. Kur’an-ı Kerim, birçok ayette insanları düşünmeye, akletmeye ve kâinattaki delilleri incelemeye davet eder. Neml Suresi 64. ayette “De ki: Eğer doğru söylüyorsanız, delilinizi getirin” buyurularak, inancın delillere dayanması gerektiği vurgulanır.
İnsanın fıtratında (yaratılış özelliğinde) bulunan merak duygusu, onu sürekli araştırmaya ve öğrenmeye yönlendirir. Küçük bir çocuğun “Bu neden böyle?” sorusundan, bilim insanlarının evrenin sırlarını çözme çabasına kadar, hepsi bu merak duygusunun tezahürleridir.
Temel Sorular ve Arayış
Her insan hayatı boyunca şu soruların cevabını arar:
- Kim beni yarattı?
- Niçin yaratıldım?
- Hayatın anlamı nedir?
Bu sorular, insanı Allah’ı aramaya ve O’nun varlığını anlamaya yönlendirir. Çevremizde gördüğümüz her şey – bir çiçeğin açması, güneşin doğup batması, mevsimler – hepsi bu soruların cevabını bulmamıza yardımcı olan işaretlerdir.
Delillere Dayalı İnanç
İslam’da inanç, körü körüne bir kabul değildir. Kur’an, insanları gökleri ve yeri incelemeye teşvik eder. Bu inceleme sonucunda elde edilen bilgiler, inancımızı güçlendirir. İnanç formülünü şöyle özetleyebiliriz:
İnanç = Akıl + Delil + Kalp
Bu formül, sağlam bir inancın hem akli temellere dayanması, hem delillerle desteklenmesi, hem de kalben tasdik edilmesi gerektiğini gösterir.
Kozmolojik Delil
Kozmolojik delil, evrenin var oluşundan ve hareketinden yola çıkarak Allah’ın varlığını ispat eder. Bu delil, sebep-sonuç ilişkisine dayanır.
Hareket ve Hareket Ettirici
Etrafımıza baktığımızda, her şeyin hareket halinde olduğunu görürüz. Dünya kendi etrafında döner, güneşin etrafında dolanır. Atomlar bile durağan değildir; sürekli titreşim halindedir.
Evrenin Hareketi
Fizik kanunlarına göre, hareket eden her şeyin bir hareket ettiricisi vardır. Örneğin:
- Topa vurduğunuzda top hareket eder
- Araba, motorun gücüyle hareket eder
- Rüzgâr, hava basıncı farkından dolayı eser
Peki, bu hareket zincirinin başlangıcı nedir? Eğer her hareketin bir sebebi varsa, ilk hareketi başlatan kim? İşte bu soru bizi ilk hareket ettirici kavramına götürür. Bu ilk hareket ettirici, kendisi hareket etmeyen ama her şeyi harekete geçiren varlıktır ki, bu da Allah’tır.
Hudus Delili
Hudus, bir şeyin başlangıcının olması demektir. Evrendeki her şey sürekli değişim halindedir ve bu değişim, onların sonradan var olduğunu gösterir.
Âlemin Değişimi
Günlük hayatta değişimin örneklerini her yerde görebiliriz:
- Mevsimler değişir (ilkbahar, yaz, sonbahar, kış)
- İnsanlar doğar, büyür, yaşlanır ve ölür
- Bitkiler filizlenir, büyür, meyve verir ve kurur
- Dağlar bile zamanla aşınır ve şekil değiştirir
Bu değişim döngüsü şunu gösterir: Değişen her şey sonradan olmuştur. Başlangıcı olan her şeyin ise bir yaratıcısı vardır. Bu ilişkiyi şöyle formüle edebiliriz:
Değişim → Hudus → Yaratıcı
Kur’ani Temeller
Kur’an-ı Kerim, Tur Suresi 35. ayette şöyle sorar: “Yoksa onlar herhangi bir yaratıcı olmadan mı yaratıldılar? Yoksa kendileri mi yaratıcıdırlar?” Bu ayet, mantıksal olarak üç ihtimali ortaya koyar:
- Kendiliğinden var olmak (imkansız)
- Kendi kendini yaratmak (mantıksız)
- Bir yaratıcı tarafından yaratılmak (tek makul açıklama)
Hz. Peygamber’in hadisinde “Önce Allah vardı, O’ndan başka hiçbir şey yoktu” buyurması, yaratılışın başlangıç noktasını ve Allah’ın ezeliliğini vurgular.
Teleolojik Delil
Teleolojik delil, evrendeki düzen, amaçlılık ve estetikten yola çıkarak Allah’ın varlığını ispat eder. “Teleoloji” kelimesi, gaye bilimi anlamına gelir ve her şeyin bir amaca yönelik yaratıldığını inceler.
Evrendeki Düzen ve Ölçü
Kâinata baktığımızda, muhteşem bir düzen ve ahenk görürüz. Bu düzen tesadüfen oluşamayacak kadar mükemmeldir.
Kâinattaki Düzen
Bilinçsiz atomlar ve moleküller nasıl olur da bu kadar kusursuz sistemler oluşturur? Örneğin:
- Güneş sistem içindeki gezegenler belirli yörüngelerde döner
- Su tam 0°C’de donar, 100°C’de kaynar
- Yerçekimi kuvveti tam olması gereken değerdedir
Kur’an’da Kamer Suresi 49. ayette “Biz her şeyi bir ölçüye göre yarattık” buyrulur. Bu ölçü ve denge, tesadüfen oluşamaz.
Kusursuz Yaratılış
Mülk Suresi 3. ayette Allah şöyle buyurur: “O, yedi göğü birbiriyle tam bir uyum içinde yaratandır. Rahman’ın yaratmasında hiçbir uyumsuzluk göremezsin.” Bu ayet, evrendeki kusursuz düzene dikkat çeker. Astronomlar, gezegenlerin yörüngelerindeki milimetrik sapmaların bile felakete yol açabileceğini söyler.
Bu düzen, amaç ve güzellik bir araya geldiğinde ortaya çıkan formül:
Düzen + Amaç + Güzellik = İlahi Tasarım
Amaçlılık Örnekleri
Doğadaki her şey belirli bir amaca hizmet eder. Bu amaçlılık tesadüfle açıklanamaz.
Doğadaki Amaçlılık
Günlük hayattan örnekler:
- Su döngüsü: Denizlerden buharlaşan su, bulut olur, yağmur olarak yeryüzüne döner, nehirlerle tekrar denize ulaşır
- Fotosentez: Bitkiler güneş ışığını kullanarak besin üretir, oksijen çıkarır
- Besin zinciri: Her canlı başka bir canlının besin kaynağıdır, denge korunur
Nebe Suresi 10-11. ayetlerde “Geceyi örtü, gündüzü geçim zamanı yaptık” buyrularak, gece ve gündüzün insan hayatına uygun yaratıldığı vurgulanır.
İnsan Bedenindeki Düzen
İnsan bedeni, mükemmel bir tasarım örneğidir:
- Göz: 576 megapiksel çözünürlükte, otomatik odaklama özellikli
- Kulak: 20 Hz ile 20.000 Hz arası sesleri algılayabilen hassas sistem
- Kalp: Günde 100.000 kez atan, yorulmayan pompa
- Beyin: 86 milyar nöronla çalışan süper bilgisayar
Her organ belirli bir amaca hizmet eder ve sistemler mükemmel bir uyum içinde çalışır. Bu kompleks yapı ve mükemmel işleyiş, tesadüfen oluşamaz.
Ontolojik Delil
Ontolojik delil, zihinsel bir kanıttır ve gözlemden bağımsız olarak, sadece düşünce yoluyla Allah’ın varlığını ispat eder. “Ontoloji” varlık bilimi demektir.
Ekmel Varlık Düşüncesi
İnsan zihninde ekmel varlık (mükemmel varlık) düşüncesi vardır. Bu düşünce, sonsuz güce, sonsuz bilgiye, sonsuz merhamete sahip kusursuz bir varlık tasavvurudur.
Zihinsel Delil
Şunu düşünelim: Sonlu ve sınırlı olan insan, nasıl olur da sonsuz ve sınırsız bir varlık düşüncesine sahip olur? Bu düşüncenin kaynağı insan olamaz çünkü:
- İnsan sınırlıdır, ama sonsuzluk düşüncesine sahiptir
- İnsan eksiktir, ama mükemmellik düşüncesine sahiptir
- İnsan ölümlüdür, ama ebediyet düşüncesine sahiptir
Bu paradoks, ancak bu düşünceleri insana veren sonsuz ve mükemmel bir varlığın (Allah’ın) var olmasıyla açıklanabilir.
Kur’ani İşaretler
Zariyat Suresi 21. ayette “Kendi içinizde de (deliller vardır). Görmüyor musunuz?” buyrulur. Bu ayet, insanın kendi varlığında Allah’ın varlığına dair deliller bulunduğunu belirtir. İnsanın fıtratında ve vicdanında bulunan bu deliller, dışarıdan gözlem yapmaya gerek kalmadan Allah’ın varlığını hissettirir.
Dinî Tecrübe Delili
Dinî tecrübe delili, insanların yaşadığı manevi deneyimlere dayanır. Bu delil subjektif (öznel) olmakla birlikte, yaşayan kişi için çok güçlü ve gerçektir.
Bireysel Manevi Deneyimler
Her insanın hayatında, Allah’ın varlığını derinden hissetti ği anlar vardır. Bu anlar kişiden kişiye değişir ama etkileri kalıcıdır.
İletişim ve Yakınlık Hissi
Dua ederken, ibadet ederken veya tefekkür ederken hissedilen manevi yakınlık, kelimelerle tam olarak anlatılamaz. Büyük İslam âlimi Gazali bu durumu şöyle açıklar: “Şiirin güzelliğini anlamak için şiir dinlemek, musikinin etkisini anlamak için musiki dinlemek gerektiği gibi, Allah’la olan manevi bağı anlamak için de onu yaşamak gerekir.”
Bu “yaşamayan bilmez” ilkesi, dinî tecrübenin özelliğini gösterir. Bal tadını bilmeyen birine balın tadını anlatmak ne kadar zorsa, manevi tecrübeyi yaşamayan birine de o tecrübeyi anlatmak o kadar zordur.
Tecrübenin Etkileri
Dinî tecrübe yaşayan insanlarda şu değişimler gözlenir:
- Davranışlarında olumlu değişim
- Hayata bakış açısında derinleşme
- Karakterde olgunlaşma
- İç huzur ve mutluluk
Bu tecrübe subjektif olsa da, objektif sonuçlar doğurur. Yani kişiye özel olsa da, etkileri dışarıdan gözlenebilir.
Hz. İbrahim’in Delilleri
Kur’an’da Hz. İbrahim’in Allah’ı bulma yolculuğu, akıl yürütmenin en güzel örneklerinden biridir.
Gök Cisimlerini Gözlemleme
En’am Suresi 76-79. ayetlerde anlatıldığına göre, Hz. İbrahim önce yıldızı, sonra ayı, daha sonra güneşi gözlemlemiş ve hepsinin battığını görünce “Ben batanları sevmem” demiştir. Bu gözlem onu şu sonuca götürmüştür:
- Batan, kaybolan şeyler ilah olamaz
- Değişen, sınırlı varlıklar sonsuz olamaz
- Gerçek ilah, değişmeyen ve sınırsız olandır
Hz. İbrahim’in izlediği yöntem:
Gözlem → Akıl Yürütme → Tevhid
Nemrut’la Tartışması
Bakara Suresi 258. ayette anlatılan olayda, Hz. İbrahim Nemrut’a “Benim Rabbim diriltir ve öldürür” demiş, Nemrut “Ben de diriltir ve öldürürüm” diye cevap vermiştir. Bunun üzerine Hz. İbrahim “Allah güneşi doğudan getirir, sen de batıdan getir” demiştir. Bu meydan okuma karşısında Nemrut cevap verememiştir.
Hz. İbrahim’in putları kırma olayı da (Enbiya 62-67) akla davettir. Putların kendilerini bile koruyamadığını göstererek, onların ilah olamayacağını ispatlamıştır.
Konuyla İlgili Terimler Özeti
- Tevhid: (⭐⭐⭐) Allah’ın bir ve tek olduğu inancı. İslam dininin en temel ilkesidir. Tevhid inancı, Allah’tan başka ilah olmadığını ve O’nun eşi, benzeri, ortağı bulunmadığını kabul etmektir. Günlük hayatta tevhid inancı, tüm işlerimizde Allah’ı hatırlamak ve O’na güvenmek şeklinde kendini gösterir.
- Fıtrat: (⭐⭐⭐) İnsanın yaratılış özelliği, doğuştan getirdiği inanma eğilimi. Her insan fıtratında Allah’ı arama ve O’na inanma duygusuyla doğar. Küçük çocukların “Kim yarattı?” soruları bu fıtratın tezahürüdür.
- Hudus: (⭐⭐) Sonradan meydana gelme, başlangıcı olma durumu. Evrendeki her şey hudus özelliği taşır yani sonradan yaratılmıştır. Örneğin, bir ağaç tohumdan filizlenir, büyür ve sonunda kurur; bu onun hâdis (sonradan olan) olduğunu gösterir.
- Teleoloji: (⭐⭐) Gaye bilimi, varlıkları amaçları açısından inceleyen bilim dalı. Teleolojik bakış açısıyla baktığımızda, gözdeki her parçanın görme amacına, kulaktaki her yapının işitme amacına hizmet ettiğini görürüz.
- Ontoloji: (⭐⭐) Varlık bilimi, varlığın mahiyetini inceleyen felsefe dalı. Ontolojik delil, varlık kavramından yola çıkarak Allah’ın varlığını ispatlar.
- Kozmoloji: (⭐) Evren bilimi, kâinatın yapısını ve işleyişini araştıran bilim dalı.
- Ekmel Varlık: (⭐⭐) Mükemmel varlık, her türlü kusur ve eksiklikten uzak olan sonsuz varlık düşüncesi. İnsan zihnindeki bu mükemmel varlık tasavvuru Allah’ı işaret eder.
- Dinî Tecrübe: (⭐) Manevi deneyim, kişinin Allah’la kurduğu özel bağ ve yaşadığı ruhani haller. Dua ederken hissedilen huzur, ibadet sırasındaki manevi yakınlık dinî tecrübe örnekleridir.
