18 ve 19. yüzyıllar, felsefe tarihinde çok önemli değişimlerin yaşandığı bir dönemdir. Bu dönemde yaşayan filozoflar, insanın doğası, bilginin kaynağı ve toplumun nasıl örgütlenmesi gerektiği gibi temel sorulara yeni cevaplar aramışlardır. Aydınlanma Çağı olarak da bilinen bu dönem, aklın ve bilimin ön plana çıktığı, geleneksel otoritelerin sorgulandığı bir zaman dilimidir.
Bu derste, özellikle Jean-Jacques Rousseau’nun özgürlük anlayışını ve dönemin bilgi felsefesinde akıl ile deneyin rolünü inceleyeceğiz. Aynı zamanda felsefi düşünceleri nasıl tartışacağımızı, argümanları nasıl değerlendireceğimizi ve kendi düşüncelerimizi nasıl ifade edeceğimizi öğreneceğiz. Bu konular, günümüzde de hala tartışılan ve hayatımızı etkileyen meselelerdir.
Özgürlük Problemi
Özgürlük (insanın kendi iradesiyle karar verme ve eylemde bulunma yetisi), felsefe tarihinin en temel problemlerinden biridir. 18. yüzyılda bu konu, özellikle toplumsal düzenin ve devletin varlığıyla birlikte daha da karmaşık hale gelmiştir. İnsanlar bir yandan özgür olmak isterken, diğer yandan güvenlik ve düzen için kurallara ihtiyaç duyarlar. İşte bu paradoks, dönemin filozoflarının üzerinde en çok düşündüğü konulardan biri olmuştur.
Bu dönemde özgürlük problemi, sadece felsefi bir mesele değil, aynı zamanda politik bir mesele haline gelmiştir. Amerikan ve Fransız Devrimleri gibi büyük toplumsal olaylar, özgürlük fikrini pratik hayata geçirme çabalarıydı. Filozoflar bu süreçte hem teorik çerçeve sunmuş hem de pratik çözümler önermişlerdir.
Rousseau’nun Özgürlük Anlayışı
Jean-Jacques Rousseau (1712-1778), özgürlük konusunda en etkili fikirler ortaya koyan filozoflardan biridir. Rousseau’ya göre insan doğası gereği iyidir ve özgürdür, ancak toplum onu bozar. “İnsan özgür doğar, ama her yerde zincirler içindedir” sözüyle ünlü filozof, modern toplumun insanı nasıl köleleştirdiğini vurgulamıştır.
Rousseau’nun özgürlük anlayışı, döneminin diğer filozoflarından farklıdır. O, özgürlüğü sadece bireysel bir mesele olarak görmez; toplumsal boyutunu da dikkate alır. Ona göre gerçek özgürlük, hem bireysel hem de kolektif bir meseledir ve ancak doğru bir toplumsal düzende mümkün olabilir.
Doğal Durum ve Özgürlük
Doğal durum (insanların toplum öncesi varsayılan yaşam biçimi), Rousseau’nun felsefesinde merkezi bir kavramdır. Rousseau’ya göre doğal durumda yaşayan insan, tam anlamıyla özgürdür. Bu insanlar henüz özel mülkiyet, rekabet veya toplumsal hiyerarşi gibi kavramları bilmezler. Doğayla uyum içinde, basit ihtiyaçlarını karşılayarak mutlu bir yaşam sürerler.
Doğal durumdaki insan, kendi doğal dürtüleriyle hareket eder ve başkalarına bağımlı değildir. Bu durumdaki özgürlük, “doğal özgürlük” olarak adlandırılır. Ancak Rousseau, bu duruma geri dönmenin mümkün olmadığını da belirtir. Önemli olan, modern toplumda bu özgürlüğün özünü nasıl koruyabileceğimizi bulmaktır.
Toplumsal Sözleşme
Toplumsal Sözleşme (insanların bir arada yaşamak için üzerinde anlaştıkları varsayılan temel ilkeler), Rousseau’nun en önemli kavramlarından biridir. Rousseau’ya göre insanlar, güvenlik ve işbirliği için bir araya geldiklerinde, doğal özgürlüklerinden vazgeçerler. Ancak bunun karşılığında “sivil özgürlük” kazanırlar.
Toplumsal sözleşme, insanların kendi iradeleriyle oluşturdukları bir anlaşmadır. Bu anlaşmada herkes, ortak iradeye (genel irade) tabi olmayı kabul eder. Önemli olan nokta şudur: İnsanlar bu kurallara uymakla aslında kendi koydukları kurallara uymuş olurlar. Böylece özgürlükleri tamamen kaybolmaz, sadece dönüşür. Rousseau’nun deyimiyle, “Genel iradeye itaat etmek, kendi kendine itaat etmektir.”
Modern İnsanın Durumu
Rousseau, kendi dönemindeki modern insanın durumunu oldukça eleştirel bir gözle inceler. Ona göre modern toplum, insanı doğasından uzaklaştırmış ve onu mutsuz etmiştir. İnsanlar artık başkalarının gözünde nasıl göründükleriyle meşguldür, gerçek benliklerini kaybetmişlerdir.
Modern toplumda insanlar:
- Sürekli başkalarıyla kendilerini karşılaştırırlar
- Maddi zenginlik peşinde koşarlar
- Toplumsal statü için yarışırlar
- Gerçek ihtiyaçları ile yapay istekleri arasında kaybolurlar
Rousseau’ya göre çözüm, doğaya dönmek değil, daha iyi bir toplum kurmaktır. Bu toplumda eğitim çok önemlidir. İnsanlar, hem bireysel özgürlüklerini korumayı hem de toplumsal sorumluluklarını yerine getirmeyi öğrenmelidirler.
Bilgide Akıl ve Deney
18-19. yüzyıl felsefesinde bilginin kaynağı konusu, en çok tartışılan meselelerden biridir. Akıl (düşünme ve muhakeme yetisi) ve deney (gözlem ve tecrübe yoluyla elde edilen bilgi) bu dönemde bilginin iki temel kaynağı olarak görülür. Filozoflar, hangisinin daha güvenilir olduğu veya ikisinin nasıl birleştirilebileceği konusunda farklı görüşler ortaya koymuşlardır.
Bu tartışma aslında günlük hayatımızda da karşımıza çıkar. Örneğin, bir matematik problemini çözerken aklımızı kullanırız, ancak suyun kaç derecede kaynadığını öğrenmek için deney yapmamız gerekir. İşte filozoflar, bu iki yöntemin bilgi edinmedeki yerini ve önemini anlamaya çalışmışlardır.
Aklın Rolü
Aydınlanma Çağı, aklın üstünlüğüne olan inancın zirveye çıktığı dönemdir. Bu dönemin filozofları, aklın her türlü problemi çözebileceğine inanıyorlardı. Akıl sayesinde:
- Doğa yasaları keşfedilebilir
- Toplumsal sorunlar çözülebilir
- İnsanlık ilerleyebilir
- Batıl inançlardan kurtulunabilir
Akılcı filozoflar, matematik ve mantık gibi alanları örnek göstererek, aklın evrensel ve kesin bilgiler üretebileceğini savunmuşlardır. Onlara göre akıl, tüm insanlarda ortak olan bir yetidir ve doğru kullanıldığında herkes aynı sonuçlara ulaşabilir. Bu düşünce, bilimsel devrimin temelini oluşturmuş ve modern bilimin gelişmesine büyük katkı sağlamıştır.
Deneyin Rolü
Diğer taraftan, bazı filozoflar deneyin ve gözlemin bilgideki önemini vurgulamışlardır. Onlara göre, sadece akıl yoluyla gerçek dünya hakkında bilgi edinilemez. Gerçek bilgi, ancak:
- Gözlem yaparak
- Deney yaparak
- Tecrübe ederek
- Duyularımızı kullanarak elde edilebilir
Deneyci filozoflar, bilimsel yöntemin önemini vurgularlar. Newton’un fizik yasalarını keşfetmesi, Lavoisier’nin kimyada yaptığı deneyler, bu yaklaşımın başarılı örnekleridir. Onlara göre akıl önemlidir, ancak deney olmadan sadece boş spekülasyon yaparız.
Günlük Hayatta Bilgi
Akıl ve deney tartışması, günlük hayatımızda sürekli karşılaştığımız bir durumdur. Örneğin:
- Bir yemek tarifi öğrenirken hem tarifi okuruz (akıl) hem de tadına bakarız (deney)
- Araba kullanmayı öğrenirken hem kuralları öğreniriz (akıl) hem de pratik yaparız (deney)
- Bir hastalığın tedavisinde hem tıbbi bilgileri kullanırız (akıl) hem de hastanın tepkilerini gözlemleriz (deney)
Modern bilim, akıl ve deneyi birleştiren bir yöntem geliştirmiştir. Önce akılla hipotezler üretilir, sonra deneylerle test edilir. Bu şekilde hem aklın yaratıcılığından hem de deneyin güvenilirliğinden yararlanılır. 18-19. yüzyıl filozofları, bu sentezi oluşturmanın temellerini atmışlardır.
Tartışma ve Uygulama Becerileri
Felsefe öğrenmenin en önemli yanlarından biri, düşünceleri tartışabilme ve kendi fikirlerimizi ifade edebilme becerisi kazanmaktır. Bu bölümde, felsefi tartışmaların nasıl yapıldığını, argümanların (bir iddiayı desteklemek için sunulan mantıklı gerekçeler) nasıl değerlendirildiğini ve kendi düşüncelerimizi nasıl yazıya dökeceğimizi öğreneceğiz.
Felsefi düşünme, sadece filozofların işi değildir. Günlük hayatta karşılaştığımız birçok durumda felsefi düşünme becerilerine ihtiyaç duyarız. Örneğin, bir karar verirken, bir tartışmada pozisyon alırken veya bir konuyu derinlemesine anlamaya çalışırken bu becerileri kullanırız.
Felsefi Tartışma Yöntemleri
Felsefi tartışma, sıradan tartışmalardan farklıdır. Burada amaç karşı tarafı yenmek değil, gerçeği bulmaktır. İyi bir felsefi tartışmada:
- Saygılı bir dil kullanılır
- Mantıklı gerekçeler sunulur
- Karşı tarafın görüşleri dinlenir
- Eleştiriler fikre yönelik olur, kişiye değil
Sokrates’in diyalog yöntemi, felsefi tartışmanın en eski örneklerinden biridir. Bu yöntemde sorular sorarak karşı tarafın düşüncelerindeki çelişkiler ortaya çıkarılır. Modern felsefi tartışmalarda da benzer yöntemler kullanılır. Önemli olan, açık fikirli olmak ve yeni fikirlere açık olmaktır.
Argüman Değerlendirme
Bir argümanı değerlendirirken şu adımları izlemeliyiz:
- İddiayı belirleme: Argümanın temel iddiası nedir?
- Gerekçeleri inceleme: Bu iddiayı destekleyen gerekçeler nelerdir?
- Mantıksal bağlantıyı kontrol etme: Gerekçeler iddiayı gerçekten destekliyor mu?
- Karşı argümanları düşünme: Bu argümana karşı ne söylenebilir?
Örneğin, “Tüm insanlar eşit haklara sahip olmalıdır” iddiasını değerlendirirken:
- Bu iddianın gerekçeleri neler? (İnsan onuru, adalet ilkesi vb.)
- Bu gerekçeler yeterli mi?
- Karşı argümanlar var mı?
- Sonuç mantıklı mı?
Özgün Metin Üretme
Felsefi bir metin yazarken, düşüncelerimizi açık ve sistematik bir şekilde ifade etmeliyiz. İyi bir felsefi metin:
- Net bir tez içerir
- Mantıklı bir yapıya sahiptir
- Örneklerle desteklenir
- Karşı görüşleri de dikkate alır
Yazma süreci şu adımlardan oluşur:
- Konuyu belirleme ve araştırma yapma
- Ana tezi oluşturma
- Argümanları sıralama
- Örnekler ve kanıtlar sunma
- Sonuç yazma ve değerlendirme yapma
Örneğin, özgürlük konusunda bir metin yazacaksak, önce özgürlüğün ne olduğunu tanımlarız, sonra farklı özgürlük anlayışlarını karşılaştırırız, kendi görüşümüzü gerekçeleriyle sunarız ve son olarak bir değerlendirme yaparız.
Önemli Terimler Özeti
- Özgürlük: İnsanın kendi iradesiyle karar verme ve eylemde bulunma yetisi. Rousseau’da doğal ve sivil özgürlük olarak ikiye ayrılır.
- Toplumsal Sözleşme: İnsanların güvenlik ve düzen için bir arada yaşamak üzere yaptıkları varsayılan anlaşma. Herkesin ortak iradeye tabi olmayı kabul ettiği bir düzen.
- Doğal Durum: İnsanların toplum öncesi varsayılan yaşam biçimi. Rousseau’ya göre insanın en özgür ve mutlu olduğu dönem.
- Akıl: İnsanın düşünme, muhakeme yapma ve mantıklı sonuçlara ulaşma yetisi. Aydınlanma’nın temel değeri.
- Deney: Gözlem ve tecrübe yoluyla elde edilen bilgi. Bilimsel yöntemin temel unsuru.
- Argüman: Bir iddiayı desteklemek için sunulan mantıklı gerekçeler dizisi.
