İklim Elemanı: Rüzgarlar ve Özellikleri

Bikifi Instagram'da

Yüksek basınç alanlarından alçak basınç alanlarına doğru olan yatay hava hareketine rüzgar adı verilmektedir. Başka bir ifade ile yatay hava hareketlerinin birim zaman içerisinde yaptığı yer değiştirme hareketine denir. Anemometre adı verilen alet ile ölçülür. Rüzgarlar hızlarına göre hafif, orta şiddetli ve şiddetli olarak gruplandırılmaktadır.

Rüzgarın Hızını Etkileyen Faktörler

Basınç Farkı

En önemli faktördür. Basınç ve rüzgar birbiri ile doğrudan ilişkilidir. Rüzgar hızı basınç farkıyla doğru orantılıdır. Basınç farkı çok ise rüzgar hızlı, basınç farkı az ise rüzgar yavaş esecektir. İki bölge arasındaki basınç farkının sona ermesi ile rüzgar hızını ve özelliğini kaybetmektedir.

Basınç Merkezleri Arasındaki Uzaklık

İki basınç merkezi arasındaki mesafenin artması durumunda rüzgar hızı azalır. Basınç merkezleri arası mesafe azaldıkça rüzgarın hızı artar.

Aynı basınç farklarına sahip ve birbirine yakın olan noktalar arasında izobar yüzeylerinin eğimi fazladır ve rüzgar hızlı eser. Birbirine uzak olan noktalar arasında ise izobar yüzeylerinin eğimi azdır ve rüzgar yavaş eser.

Dinamik Faktörler (Dünya’nın Kendi Ekseni Etrafındaki Hareketi)

Dünya’nın dönüşüne bağlı olarak rüzgarlar, düz çizgiler yerine saparak hareket ederler. Bu sapmalar ise rüzgarlara hız kaybettirmektedir. Bunun nedeni ise sapma sebebiyle rüzgarların hareket ettikleri mesafe uzar ve mesafenin uzaması sürtünmeyi arttırdığı için rüzgarların hızları yavaşlar.

Yer Şekilleri

Sürtünme rüzgarların hızlarını azaltmaktadır. Bu nedenle engebeli arazilerde rüzgarlar çok fazla engellerle karşılaştığı için ve sürtünme arttığı için hızları azalmaktadır. Düz ve açık alanlarda ise sürtünme azaldığı için rüzgarların hızları fazladır.

Sürtünme

Yer şekilleri ve arazi şartlarına bağlı olarak sürtünmeye uğrayan rüzgarların hızı azalır. Yeryüzünde dağlar, orman örtüleri, binalar, engebeli araziler alttan sürtünmelerle rüzgarların hızını azaltır. Denizlerde, çöllerde ve düz alanlarda ise rüzgarlar daha hızlıdır.

📚EK BİLGİ: Yerden yükseldikçe rüzgarların hızları artmaktadır. Bunun nedenleri; yükseldikçe havanın yoğunluğu azalması ve yeryüzüyle olan sürtünmenin azalmasıdır. Yeryüzünde rüzgarın en hızlı estiği yerler ise okyanus ve deniz gibi büyük su yüzeyleridir. Bunun nedeni ise sürtünmenin en az olmasıdır.

Rüzgarların Yönünü Belirleyen Faktörler

Rüzgar yönü, rüzgarın estiği yöne denir. Rüzgar yönü coğrafi yönlerle ifade edilir ve rüzgar oku (jirüet)adı verilen aletle ölçülür. Rüzgarın belirli bir yönden, belirli bir süre boyunca esiş zamanına rüzgarın esme sıklığı adı verilmektedir. Rüzgarlar her zaman aynı yönden esmez. Bir istasyonda öteki yönlere göre daha düzenli ve sık esen rüzgarlara egemen (hakim) rüzgardenir.

Rüzgarın esme yönleri rüzgar frekans diyagramı denilen şekillere işlenerek gösterilir. Rüzgar frekans güllerine bakılarak yer şekillerinin uzanış doğrultuları tahmin edilebilmektedir. Örneğin yandaki resme göre A noktasının kuzey ve güneyine doğru uzanan bir akarsu vadisi olduğu söylenebilir.

Rüzgarlar her zaman yüksek basınç alanlarından alçak basınç alanlarına doğru eser. Rüzgarların yönü yere ve zamana bağlı olarak değişmektedir.

Basınç Merkezlerinin Konumu

Hava hareketi yüksek basınç (YB) alanından alçak basınç (AB) alanlarına doğru olduğu için basınç merkezlerinin konumu, rüzgarların hangi yönden eseceğini belirleyen faktörlerdendir. Basınç merkezleri yer değiştirdikçe rüzgarın yönü de değişir.

Dünya’nın Ekseni Etrafındaki Hareketi (Dinamik Etkenler)

Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesi sonucunda, rüzgarlar basınç merkezleri arasındaki en kısa yolu izleyemezler. Rüzgarlar, Kuzey Yarım Küre’de hareket yönünün sağına; Güney Yarım Küre’de ise hareket yönünün soluna saparlar.

Yüksek basınç alanlarında rüzgarlar, merkezden çevreye doğru hareket ederlerken alçak basınç alanlarında ise çevreden merkeze doğru hareket ederler.

Yer Şekilleri

Rüzgarlar basınç merkezleri arasında hareket ederlerken yeryüzü şekillerine çarparak yön değiştirirler. Bir bölgede rüzgarın yıl içerisinde en fazla estiği yöne hakim rüzgar yönü adı verilmektedir. Hakim rüzgar yönü yer şekillerine göre ortaya çıkmaktadır.

Kısacası rüzgarlar yer şekillerinin uzanış yönünde esmektedirler. Örneğin bir vadinin veya boğazın içinde rüzgar uzanış yönüne göre yön değiştirir. Genel olarak ise rüzgarın az geldiği yönde doğal bir engel olduğu düşünülmektedir.

Rüzgar Çeşitleri

Sürekli Rüzgarlar

Yıl boyunca alçak ve yüksek basınç rüzgarları arasında esen rüzgarlardır. Bu rüzgarlar okyanus akıntılarına yön verir ve yeryüzünün iklimlerinin üzerinde etkili olurlar. Sürekli rüzgarlar üçe ayrılır.

Alize Rüzgarları

30° Kuzey ve 30° Güney enlemlerindeki dinamik yüksek basınç alanlarından, Ekvator’daki termik alçak basınç alanına doğru esen rüzgarlardır.

• DYB alanlarından (30° enlemleri) TAB alanına (Ekvator) doğru eser.
• Kuzey Yarım Küre’de sağa, Güney Yarım Küre’de ise sola sapar.
• Alizeler her iki yarım kürede yıl boyunca doğudan batıya doğru hareket ederler. Bu özelliklerinden dolayı bu rüzgarlara ticaret rüzgarları da denilmiştir.
• Üst alizeler (ters alizeler), Ekvatoral bölgede ısınıp yükselen havanın troposfer ve stratosfer arasında yatay hava akımlarına yakalanması ile oluşurlar. Tropikal bölgelerin 10 km yukarısında alizelerin ters yönünde eser ve 30° enlemlerinde alçalarak çöllerin oluşmasına sebep olur. Sıcak okyanus akıntılarının oluşumuna neden olurlar.
• Tropikal bölgede karaların doğu kıyılarına bol yağış bırakır.
• Alize rüzgarlarına ters yönde esen rüzgarlara ters alizeler denir. Tropikal Kuşak rüzgarlarıdır.
• Sıcak ve kurudurlar. Fakat deniz üzerinden geçerken nem kazanırlar.
• Tropikal kuşaktaki karaların doğu kıyılarına bol yağış bırakırlar. Bu nedenledoğu rüzgarlarıda denir.

Batı Rüzgarları

30° enlemlerindeki dinamik yüksek basınç alanlarından, 60° enlemlerindeki dinamik alçak basınç alanlarına doğru esen rüzgarlardır.

• DYB alanlarından (30° enlemleri), DAB alanlarına (60° enlemleri) doğru eser.
• Bu rüzgarlar, Dünya’nın günlük hareketinden dolayı Kuzey Yarım Küre’de genellikle güneybatıdan, Güney Yarım Küre’de ise kuzeybatıdan eser.
• Gulf Stream ve Kuroşivo gibi sıcak su akıntılarını beraberinde taşırlar.
• Orta kuşaktaki kıtaların batı kıyılarının bol yağışlı ılıman iklim şartlarına sahip olmasında etkilidir.
• Türkiye yer aldığı matematik konum gereği Batı rüzgarları kuşağındadır.
• Sıcak ve kurudurlar. Ancak, deniz üzerinden geçerken nem kazanırlar.
• Orta kuşaktaki karaların batı kıyılarına bol yağış bırakırlar. Orta kuşak rüzgarlarıdır.
• 60° enlemleri civarında Kutup rüzgarları ile karşılaşarak cephe yağışlarına yol açarlar.

Kutup Rüzgarları

Kutuplardaki termik yüksek basınçlardan, 60° enlemlerindeki dinamik alçak basınç alanlarına doğru esen rüzgarlardır.

• TYB alanlarından (90° enlemleri) DAB alanlarına doğru eser.
• Bu rüzgarlar oldukça soğuk ve kurudur. Bu nedenle etkili oldukları yerlerde sıcaklığı azaltarak kar yağışlarına sebep olurlar.
• Bu rüzgarlar, Dünya’nın günlük hareketinden dolayı Kuzey Yarım Küre’de genellikle kuzeydoğudan, Güney Yarım Küre’de ise güneydoğudan eser.
• Batı rüzgarlarıyla karşılaştıkları yerlerde cephe yağışları oluşur.
• Soğuk okyanus akıntılarının oluşumuna neden olurlar.

Mevsimlik Rüzgarlar (Muson Rüzgarları)

Yaz ve kış mevsimleri arasında oluşan sıcaklık ve basınç farklarına bağlı olarak mevsimlik rüzgarlar oluşmaktadır. Bu rüzgarlar kışın karalardan denizlere soğuk ve kuru, yazın ise denizlerden karalara doğru nemli ve sıcak olarak eserler. Bu rüzgarlara genel olarak muson rüzgarları adı verilir. Yıl içerisinde yön değiştirdikleri için devirli rüzgarlar da denilmektedir.

Muson rüzgarlarının doğmasında Dünya’nın yıllık hareketi ile kara ve denizlerin farklı ısınma özelliklerine sahip olması etkilidir. Muson rüzgarları yıl içerisinde biri yağışlı, diğeri yağışsız veya az yağışlı iki mevsim oluşmasına neden olurlar. Muson rüzgarları en belirgin olarak Hindistan yarım adası ve Güneydoğu Asya’da görülmektedir.

Yaz Musonları

Yaz mevsiminde karalar denizlere göre daha fazla ısınarak alçak basınç alanları oluşturur. Aynı mevsimde deniz ve okyanuslar daha serin oldukları için yüksek basınç alanı durumundadırlar. Bunun sonucunda, deniz ve okyanuslardan kara içlerine doğru büyük bir hava akımı olur. Bu rüzgarlara yaz musonu denir.

• Kısacası yaz aylarında çevresindeki okyanuslardan daha çok ve çabuk ısınan Asya kıtası üzerinde termik alçak basınç alanı oluşması ile meydana gelir.
• Rüzgar denizden karaya doğru eser.
• Okyanuslar üzerinde oluşan yüksek basınç alanından karaya doğru nemli yaz musonları eser.
• Yaz musonları deniz ve okyanuslardan kaynaklandıkları için bol nem taşıyarak etkili oldukları yerlere bol yağış götürürler.
• Yaz musonları Güney Asya ve Güneydoğu Asya kıyılarına bol yağış bırakır. Endonezya ve Malezya’nın güneyine de yağış bırakırlar. Buraların dışında Gine Körfezi civarında da bu rüzgarlara rastlanır.
• Yaz musonlarının etkisi ile Hindistan’ın Çerapunçi bölgesi dünyanın en yağışlı yeridir.

Kış Musonları

Kış mevsiminde karalar, denizlere oranla daha fazla soğuyarak yüksek basınç alanı oluştururlar. Aynı mevsimde denizler ve okyanuslar üzerinde alçak basınç alanı vardır. Bunun sonucunda, karaların iç kesimlerinden deniz ve okyanuslara doğru büyük bir hava akımı olur. Bu rüzgarlara kış musonu denir.

• Kısacası kış aylarında Asya kıtası üzerinde termik yüksek basınç, Hint okyanusu üzerinde ise termik alçak basınç alanı oluşması ile meydana gelir.
• Karadan okyanuslara doğru kuru olan kış musonları eser.
• Bu rüzgarlar karadan estiği için yaz musonları kadar nem getirmez ve yağış bırakmaz.
• Ancak, denizler üzerinden geçtikten sonra bir karaya varırlarsa yamaç yağışlarınayol açarlar. Avustralya’nın kuzeyine ve Endonezya-Malezya’nın kuzey kesimleri, Hindistan’ın Doğu Gat dağları, Japonya’nın batısı ve Afrika’nın doğusuna yağış bırakırlar.

Yerel Rüzgarlar

Yerel ısınma ve soğuma farklılığına bağlı olarak oluşan dar alanlı ve kısa süreli basınç merkezleri arasındaki rüzgarlara denir. Etki alanları dar ve esiş süreleri kısadır.

Meltem Rüzgarları

Gün boyunca oluşan sıcaklık ve basınç farkları sonucu meydana gelmektedirler. Dünya’nın günlük hareketi ile oluşurlar. İklim üzerindeki etkileri azdır. 

Kara ve Deniz Meltemleri

Gündüz, karalar daha çok ısındığı için alçak basınç alanı, denizler ise yüksek basınç alanıdır. Bunun sonucunda denizden karaya doğru rüzgar esmektedir. Bu rüzgara deniz meltemi adı verilmektedir. Ege bölgesinde denizden karaya doğru esen bu rüzgarlara imbat denilmektedir.

Geceleri ise karalar daha fazla soğuyarak yüksek basınç alanı durumuna geçerken denizler daha sıcaktır ve basınçları azdır. Bunun sonucunda da, karadan denize doğru rüzgar esmektedir. Bu rüzgara ise kara meltemi adı verilmektedir.

Dağ ve Vadi Meltemleri

Gündüz, dağ dorukları vadilerden daha erken ısınır ve alçak basınç oluşur. Vadiler ise, daha serindir ve yüksek basınç alanıdır. Bunun sonucunda, vadi tabanlarından dağ yamacına ve doruklarına doğru rüzgar eser. Bu rüzgara vadi meltemi denir.

Geceleri ise, dağ yamaçlarında ve yüksek platolarda hızla soğuyan hava yüksek basınç alanı oluşturur. Alçak ovalar ve vadiler ise, nem oranının daha fazla olması nedeniyle sıcaktır ve alçak basınçlar görülür. Bunun sonucunda da, dağ yamaçlarından alçak ova ve vadilere doğru rüzgar eser. Bu rüzgara dağ meltemi denir.

Sıcak Yerel Rüzgarlar

Kuzey Yarım Küre’de güney yönlü rüzgarlar; Güney Yarım Küre’de kuzey yönlü rüzgarlar sıcak karakterli rüzgarlardır. Hakim rüzgarların etkisinin görülmediği veya zayıfladığı dönemlerde ortaya çıkmaktadırlar.

Fön Rüzgarları

Yüksek dağ yamaçlarında alçalmaya bağlı olarak oluşan ve çevresine göre belirgin şekilde sıcak ve kuru olan rüzgarlara genel olarak fön rüzgarları denir.

• Yatay yönde hareket eden hava kütleleri, önlerine çıkan dağ yamaçları boyunca yükselmektedir. Yükselen hava kütlesinin sıcaklığı, her 200 m’de ortalama 1°C azalmaktadır. Belirli bir yükseltiden sonra, içindeki nem yoğunlaşma sonucunda yağış olarak yere düşmektedir. Bu şekilde yamacı aşan hava kütlesi diğer yamaçta alçalırken içindeki nemin azlığına ve sürtünmeye bağlı olarak her 100 m’de ortalama 1°C ısınır. Böylece ulaştığı yerde sıcaklığı arttırıcı etki yapar.
• Bu rüzgarlar sıcaklığı arttırarak havanın kurumasına neden olmaktadır.
• Yazın etkili olduğu yerlerde kuraklığa, orman yangınlarına, tarım ürünlerinin erken olgunlaşmasına ve verimin düşmesine neden olurlar.
• Kışın etkili oldukları yerlerde ise karın erken erimesine bağlı olarak sel ve çığ olaylarına neden olurlar.
• Ayrıca düz alanlarda taşkınlar ve su baskınları meydana getirebilmektedirler.
• Etkili oldukları yerlerde solunum yolu rahatsızlıklarına (astım, bronşit vb.) neden olabilirler.
• Dağlık bölgelerde kar örtüsünün erken kalkmasına bağlı olarak hayvancılık faaliyetlerini olumlu etkilerler.
• Anadolu’da bu rüzgara bakırsattıran veya kalaş adı da verilmektedir.
• Föhn rüzgarları Türkiye’de, Toroslar ve Kuzey Anadolu Dağları’nın denize bakan yamaçlarında kışın ve ilkbaharda görülmektedir.
• Dünya’da ise en fazla İsviçre’deki Alp Dağları’nda etkilidirler.

🌟ÖNEMLİ: Yerel rüzgarlar içerisinde sıcaklık üzerindeki etkisi enlem ile açıklanmayan tek rüzgardır.

Sirokko

• Kuzey Afrika’da, Büyük Sahra Çölü’nden sıcak ve kuru olarak Akdeniz’e doğru esen rüzgarlardır.
• Fas, Tunus ve Cezayir’de fazlasıyla etkilidir.
• Akdeniz’den geçerken nem kazanırlar. Bu nedenle İspanya, Fransa ve İtalya’nın güney kıyılarına yağış bırakırlar.

Hamsin

• Mısır ve Libya kıyılarına çölden esen sıcak, kuru ve toz yüklü bir rüzgardır.
• Dönem dönem Türkiye’de de etkili olur ve halk arasında çamur yağışları denen hava olaylarına neden olur.
• Derinin kuruması, solunum güçlüğü ve halsizlik gibi insanlar üzerinde etkileri görülür.

Kıble

• Anadolu’da güneyden esen rüzgardır.
• Karadeniz’de alçak basınç, Arabistan ve Mısır’da yüksek basınç oluştuğunda ortaya çıkmaktadır.

Lodos

• Güneybatıdan esen nemli ılık rüzgardır.
• Akdeniz, Ege ve Marmara Bölgelerinde etkili oldukları görülür.
• Orta Akdeniz’de yüksek basınç, Karadeniz ya da Hazar Denizi’nde alçak basınç oluştuğu zaman ortaya çıkmaktadır.
• Denizden estiği için ılık ve nemlidir.
• Menteşe Yöresi’ne ve Batı Toroslara yağış bırakırlar.
• Anadolu’da kışın estiği zaman ayazı kırarak havayı yumuşatırlar ve karları eritirler.

Samyeli (Keşişleme)

• Güneydoğudan esen kuru rüzgardır.
• Yazın çok sıcak ve kuru estiğinden çöl rüzgarlarına benzemektedir.
• Suriye Çöllerinden Anadolu’ya esen samyeli; kuzeybatıya yöneldiğinde keşişleme adını almaktadır.
• Yazın Güneydoğu Anadolu’nun sıcaklık değerlerini arttırıcı etki yaparken bölgede tarımda sulama ihtiyacını arttırmaktadır.

Soğuk Yerel Rüzgarlar

Yıldız

• Kuzeyden eser.
• Karadeniz kıyılarında serin ve nemlidir.
• İç Anadolu ve Akdeniz kıyılarında yazın sıcak ve kuru, kışın soğuk ve kuru eser.

Poyraz

• Kuzeydoğudan eser.
• Yaz Poyrazı ve Kış Poyrazı olmak üzere ikiye ayrılır:
  • Yaz Poyrazı= Yazın eser. Karadeniz kıyılarında serin ve nemlidir. Ege ve Akdeniz kıyılarında soğuk ve kurudur.
  • Kış Poyrazı= Karadeniz kıyılarında soğuk ve nemlidir. Anadolu içlerinde, Ege ve Akdeniz’de soğuk ve kurudur.

Karayel

• Kuzeybatıdan esen rüzgardır.
• Orta Avrupa ya da Balkanlarda yüksek basınç, Basra Körfezi’nde ya da Doğu Akdeniz’de alçak basınç oluşursa ortaya çıkmaktadır.
• Karadan estiği için kuru rüzgardır.
• Kışın soğuk ve kurudur.
• Anadolu’da sıcaklıkları düşürerek kar yağışına neden olur.
• Çok kuru estiğinde ayaz etkisi yapmaktadır.

Mistral

• Fransa’dan Akdeniz’e doğru esen rüzgardır.
• Soğuk, kuru ve şiddetli bir rüzgardır.

Bora

• Balkanlardan Adriyatik Denizi kıyılarına doğru eser.
• Soğuk ve kuru bir rüzgardır.
• Hızı fazladır.

Etezyen

• Balkanlardan Ege denizine doğru eser.
• Kışın soğuk ve kuru özellik taşır.
• Yazın sıcak ve kuru özellik kazanır.

Krivetz

• Romanya’nın iç kesimlerinden Tuna Vadisi boyunca Karadeniz’e doğru eser.
• Soğuk bir rüzgardır.

Tropikal Rüzgarlar (Siklonlar)

Sıcak kuşakta, ani basınç farklarından kaynaklanan ve hızları saatte 100 – 150 km’ye kadar çıkabilen rüzgarlara tropikal rüzgarlar denir. Sarmal hava hareketleri halindedirler. Bu nedenle hortumlara sebep olurlar.

Dar alanda hızla dönerek yükselen alçak basınçlı hava kütlesine de hortum denir.  Bu tür fırtınalar, sıcak ve nemli bir hava kütlesinin üzerine, soğuk ve kuru bir hava kütlesinin gelmesi ile oluşur. Tropikal kuşakta 50 ile 200 enlemleri arasında büyük hortumlar görülür. Bunlara tropikal siklon denir. Çevrelerine büyük zarar verirler. Genellikle Amerika Birleşik Devletleri’nin Teksas ve Illionis eyaletlerinde görülmektedir.

Bu rüzgarlar estikleri yere göre farklı isim almaktadırlar;

• Tayfun: Asya’da Büyük Okyanus ve Hint Okyanusu’nun kıyılarında görülen büyük hortumlardır. Hindistan, Çin, Japonya ve Filipinler’de daha çok muson rüzgarlarının etkisiyle ilkbahar ve sonbahar aylarında görülmektedir.

• Hurricane: Amerika’nın Atlas Okyanusu kıyılarında özellikle Karayip Denizi’nde, bu denizin kuzeyindeki Küba ve Jamaika gibi Antil Adaları’nda, bu adaları da içine alan Bermuda Şeytan Üçgeni içinde etkili olmaktadır.

• Tornado: Amerika’nın Büyük Okyanus kıyılarında görülen hortuma denir.

• Kasırga: Fırtınaların çok şiddetli halidir. Saatteki hızı 300 km’yi bulan yağmurlu fırtınalara kasırga adı verilir. Kasırgalar sadece suyun sıcak ve havanın nemli olduğu tropikal okyanuslarda oluşmaktadır.

• Avustralya’da tropikal rüzgarlara “willy-willy” adı verilmektedir.