Kovalent ve İyonik Bileşiklerin Adlandırılması

İyonik ve kovalent bileşikleri adlandırırken sistematik adlandırma kullanılır. Sistematik adlandırma sayesinde adlandırılması yapılan bileşiğin sadece adına bakılarak kimyasal yapısı hakkında bilgi sahibi olunur ve karmaşıklık en aza iner. İyonik ve kovalent bileşikler farklı yöntemlerle isimlendirilir.

İyonik Bileşiklerin Adlandırılması

İyonik bileşikleri oluşturan atomlarda meydana gelen elektron alış-verişinden dolayı elektron veren atoma katyon, elektron alan atoma anyon denir. Katyonlar elektron verdikleri için + yüklü, anyonlar ise elektron aldıkları için – yüklü olurlar. İyonik bileşikler adlandırılırken önce bileşikteki katyonun adı sonra da anyonun adı söylenir. Katyonların okunuşu elementin okunuşuyla aynıdır; ancak anyonlar okunurken elementin adının sonuna “-ür” eki eklenir. Böylece sofra tuzu olarak kullanılan NaCl bileşiği “sodyum klorür” şeklinde okunur. Buna bir istisna olarak oksijen oksit olarak isimlendirilir. Aşağıdaki görselde sıkça kullanılan katyon ve anyonları görebilirsiniz.

Sık Kullanılan Katyonlar Tablosu

+1 Yüklü	+2 Yüklü	+3 Yüklü	+4 Yüklü
Hidrojen, H⁺	Berilyum, Be⁺²	Alüminyum, Al⁺³	Kurşun(IV), Pb⁺⁴
Lityum, Li⁺	Magnezyum, Mg⁺²	Krom(III), Cr⁺³	Kalay(IV), Sn⁺⁴
Sodyum, Na⁺	Kalsiyum, Ca⁺²	Arsenik(III), As⁺³
Potasyum, K⁺	Çinko, Zn⁺²	Antimon(III), Sb⁺³
Bakır(I), Cu⁺	Bakır(II), Cu⁺²	Bizmut(III), Bi⁺³
Gümüş, Ag⁺	Demir(II), Fe⁺²	Demir(III), Fe⁺³
Cıva(I), Hg⁺	Cıva(II), Hg⁺²
Amonyum, NH₄⁺	Kadmiyum, Cd⁺²
	Nikel, Ni⁺²

Sık Kullanılan Anyonlar Tablosu

-1 Yüklü	-2 Yüklü	-3 Yüklü
Florür, F^-1	Sülfür, S^-2	Nitrür, N^-3
Klorür, Cl^-1	Oksit, O^-2	Fosfür, P^-3
Bromür, Br^-1	Peroksit, O₂^-2
İyodür, I^-1

Çok Atomlu İyonlarla Oluşan Bileşikler

İki veya daha fazla atomdan oluşan iyonlara çok atomlu iyonlar denir. Çok atomlu iyonlarla oluşan iyonik bileşiklerin isimlendirmesi yine önce katyon, sonra anyon adı söylenerek yapılır. Örneğin KClO₃ bileşiği K⁺ (potasyum) ve ClO₃^– (klorat) iyonlarından oluşmaktadır. Bu bileşiğin adlandırılması potasyum klorat şeklindedir. Aşağıdaki görselde sıkça kullanılan çok atomlu iyonları görebilirsiniz.

Çok Atomlu İyon Adı	Formülü
Amonyum	NH₄⁺
Asetat	C₂H₃O₂^–
Karbonat	CO₃^-2
Siyanür	CN^–
Kromat	CrO₄^-2
Dikromat	Cr₂O₇^-2
Fosfat	PO₄^-3
Hidrojen Fosfat	HPO₄^-2
Dihidrojen Fosfat	H₂PO₄^–
Sülfit	SO₃^-2
Sülfat	SO₄^-2

İyonik Bileşiklerin Formüllerinin Yazılması

İyonik bir bileşiğin adını ve bileşikteki iyonların yüklerini bildiğimizde bileşiğin kimyasal formülünü yazabiliriz. Formül yazılırken şu kurallara dikkat edilir;

Önce katyon, sonra anyon yazılır
Toplam yük miktarı sıfır olmak zorundadır.
Yük miktarının sabit kalması için A^x+ kayonu ve B^y- anyonundan oluşan bir bileşik A_yB_x şeklinde ifade edilir.
Eğer x ve y ler arasında sadeleşme yapılabiliyorsa sadeleşme yapılır.
Eğer bileşikte çok atomlu iyon varsa çok atomlu iyon parantez içinde yazılır. Örneğin Fe⁺³ ile SO₄^-2 iyonlarından oluşan bir iyonik bileşik şu şekilde gösterilir: Fe₂(SO₄)₃ – Demir (III) Sülfat

İyonik Bileşiklerin Adlandırma Örnekleri

METAL ADI + AMETAL ADI + ÜR ile adlandırılan bileşiklerin örnekleri:

Ba₃N → Baryum nitrür
CaS → Kalsiyum sülfür
NaC → Sodyum karbür
AlP → Alüminyum fosfür
KH → Potasyum hidrür

METAL ADI + KÖKÜN ADI şeklinde adlandırılan bileşiklerin örnekleri:

Ca⁺² + CO₃^-2 → CaCO₃

Kalsiyum iyonu ve Karbonat iyonu bir araya gelerek Kalsiyum karbonat oluşturur.

Al₂(SO₄)₃ → Alüminyum sülfat
Mg(OH)₂ → Magnezyum hidroksit
NaCN → Sodyum siyanür

Eğer iki kök yan yana gelip bir bileşik oluşturuyorsa bunu da şu şekilde adlandırırız. İki kökün oluşturduğu bileşikler adlandırılırken önce pozitif (+) yüklü kökün adı sonra negatif (-) yüklü kökün adı okunur.

NH₄⁺ + SO₄^-2 → (NH₄)₂SO₄

Amonyum kökü ile Sülfat kökü bir araya gelerek Amonyum sülfat oluşturur.

NH₄NO₃ → Amonyum nitrat
(NH₄)₃PO₄ → Amonyum fosfat

Metal birden fazla iyon yüküne sahip olabiliyorsa (demir II ve demir III gibi) metalin adının yanına o metalin bileşikteki yükünün sayısal değeri parantez içerisinde Romen rakamıyla belirtilir.

FeO → Demir (II) oksit
Fe₂O₃ → Demir (III) oksit
FeSO₄ → Demir (II) sülfat
Fe₂(SO₄)₃ → Demir (III) sülfat
CuCl → Bakır (I) klorür
CuCl₂ → Bakır (II) klorür

Kovalent Bileşiklerin Adlandırılması

Kovalent bağlı bileşikler de iyonik bağlı bileşiklere benzer bir şekilde adlandırılır. Kovalent bağlı bileşiklerde elektronegatifliği az olan element, katyon gibi; elektronegatifliği çok olan element ise anyon gibi davranır ve bu şekilde isimlendirmelere dahil olurlar. Ancak ametaller atomlarını birden fazla değer alabildiği için birbirleriyle farklı oranlarda bileşik yapabilirler. Örneğin NO, NO₂, N₂O₄ gibi kovalent bileşikler oluşabilir. Bu şekilde oluşan her bir kovalent bileşiğin adlandırması farklıdır ve sadeleştirme yapılmaz. Bu yüzden kovalent bileşikleri isimlendirirken latince sayılar ön ek olarak kullanılır.

Sayı	Latince Adı	Sayı	Latince Adı
1	mono	6	heksa
2	di	7	hepta
3	tri	8	okta
4	tetra	9	nona
5	penta	10	deka

Bileşiklerin adlandırılmasında aşağıdaki gibi bir formül uygulanmaktadır.
Birinci ametalin sayısı + birinci ametalin adı + ikinci ametalin sayısı + ikinci ametalin adı

Latince Ön Ekler Hakkında Bazı Kurallar

Bu ön ekler kullanılarak oluşturulan kovalent bileşiklerde ses uyumları uygulanmaktadır. Yani CO bileşiği, “karbon monooksit” yerine “karbon monoksit” şeklinde adlandırma yapılmaktadır.
Ses uyumu kuralı N₂O₄ gibi bileşiklerde de geçerlidir. Adlandırma dizaot tetraoksit şeklinde değil, diazot tetroksit şeklinde yapılır.
Hidrojenin halojenlerle oluşturduğu bileşikler adlandırılırken, halojenin önüne mono ön eki koyulmaz. Örneğin HF bileşiği hidrojen florür şeklinde adlandırılır. (Bunun nedeni hidrojenlerin halojenlerle yaptığı bütün bileşiklerde sabit bir yükünün olması)

Kovalent Bileşiklerin Adlandırılma Örnekleri

Birinci ametalin sayısı bir ise mono ön eki okunmaz.

CO → Karbon monoksit
CO₂ → Karbon dioksit
NO → Azot monoksit
N₂O₅ → Diazot pentaoksit
N₂O → Diazot monoksit
PCl₃ → Fosfor triklorür
SF₆ → Kükürt heksaflorür

Kural dışı adlandırmada bileşikler genellikle yaygın isimleriyle isimlendirilmektedirler. Aşağıdaki tabloda bazı bileşiklerin yaygın isimleri verilmiştir.